داستان رنگارنگ پرکاشی‌ترین تکیه ایران

لست سکند/ احتمالا شما هم با ديدن اين کاشي‌کاري‌هاي رنگارنگ و زيبا تعجب کرده‌ايد که اين بناي پر آب و رنگ کجاست؟ اين بناي هنرمندانه و پر قصه، جايي در بافت قديمي کرمانشاه قرار دارد که امروز مي‌خواهيم به کاشي‌هاي پر داستانش بپردازيم.

تکيه معاون الملک را به نمادي از يکي شدن هنر و مذهب مي‌دانند. بنايي که نامش را از سازنده‌اش گرفته و در شهر کرمانشاه قرار دارد. قدمت اين تکيه به دوره قاجاريه برمي‌گردد و معماري زيباي آن هر بيننده‌اي را به شگفتي مي‌آورد. بنا 6 متر پايين‌تر از سطح خيابان ساخته شده و 3 بخش مجزا دارد. بخش اول حسينيه، بخش دوم زينبيه و بخش سوم عباسيه نام دارد.

حسينيه يک صحن بزرگ با حجره‌هاي دو طبقه و کاشي‌کاري‌هاي نفيس است. اين بخش به طاق‌هاي هلالي‌اش مشهور است. کاشي‌کاري‌هاي حسينيه شامل نقوش مذهبي، حماسي و الهه‌هايي است که طاق بستان را به ياد ما مي‌آورند. هنگام مرمت اين بخش، مشخص شد که قبلا آيينه‌کاري‌هايي هم وجود داشته که با کاشي‌ پوشانده شده است. البته سقفي گنبدي هم داشته که در جريانات مشروطه‌خواهي فروريخته است.

بخش ديگر تکيه، زينبيه است. زينبيه فضايي مسقف و حجره‌دار است که طبقه بالاي آن به بانوان تعلق داشته. تابلوها و کاشي‌هاي اين منطقه به نسبت ساير مناطق، سالم‌تر هستند. عباسيه هم صحن وسيعي است که در يک سمت فضايي دو طبقه دارد و در سمت ديگر يک ايوان دو ستوني. درست مانند باقي فضاهاي تکيه، پر از کاشي‌کاري است.

معين‌الملک در سال 1313 هجري قمري به دست حسين خان معيني معروف به معين‌الرعايا ساخته شد و در سال 1327 مخالفان او، بنا را به توپ بستند و بخش‌هاي بسياري از بنا تخريب شد. پس از فروکش کردن ناآرامي‌ها برادران معيني بنا را بازسازي کردند و بعد از مرگ معين‌الرعايا، حسن خان معاون الملک بنا را از بازماندگان برادرش خريداري کرد. در سال 1347هجري قمري، اين ملک وقف عزاداري ائمه شد و بيست نسخه از وقفنامه آن ميان بزرگان کرمانشاه پخش شد.

تکيه معاون‌الملک، يک اثر تاريخي بي‌نظير است و بخشي از مهم‌ترين اتفاقات تاريخي کشور بوده. در اين مطلب مي‌خواهيم به زيبايي کاشي‌کاري‌هاي اين بنا بپردازيم.

کاشي‌کاري‌هاي قاجاري
کاشي‌کاري در دوره قاجار، ادامه هنري است که در دوره صفويه شکل گرفت. هر چند که هنر کاشي‌کاري قاجار هيچوقت نتوانست به کيفيت کاشي‌هاي صفوي برسد، اما در دوران قاجار، بيش از هر دوره ديگر، کاشي‌کاري جنبه کاربردي پيدا کرد و ديگر محدود به بناهايي مانند مسجد نبود. در اين دوران کاشي‌کاران زيرشاخه‌اي از نقاشان و زيرنظر نقاشان دربار بودند. درنتيجه، هر اتفاقي که در نقاشي رخ مي‌داد در اندک زماني در کاشي‌کاري هم تکرار مي‌شد.

کاشي‌کاري‌هاي تکيه معاون الملک از نظر تکنيک ساخت، هفت رنگ هستند، از رنگ صورتي براي پيکرها و صورت استفاده شده و رنگ‌هاي قرمز، زرد، نارنجي روشن و سفيد غالب شد. البته نبايد تأثير معماري باروک و روکوکوي غرب را در شکل جديد کاشي‌کاري ناديده گرفت. تصويرنگاري‌هاي قاجاري و چهره‌هايي که کشيده شدند، با جهان‌بيني ايراني تفاوت بسيار داشت. در اين دوره شاهد قرار گرفتن چهره‌هاي پادشاهان، کنار قهرمانان و پادشاهان اساطيري هستيم که حس ملي‌گرايانه‌اي را بر مي‌انگيخت و به شاهان اقتدار و مشروعيت بيشتر مي‌داد.

---

بازار

---

چهره‌ها در کاشي‌هاي تکيه معاون الملک
يکي از موضوعات اصلي که در اين کاشي‌کاري‌ها مي‌بينيم، تصاوير تک چهره‌ افراد است که شامل، پادشاهان باستاني و اسطوره‌اي و رجال بزرگ سياسي و مذهبي است. کاشي‌هايي که گاه سال ساخت را هم نشان مي‌دهند. در بررسي کاشي‌هاي چهره‌ متوجه مي‌شويم که:

تکميل آنها حداقل سه سال زمان برده است؛
چهره‌ها از شماره 1 تا 109 شماره‌گذاري شده‌اند که احتمالا به تبعيت از منبعي که نقاشي‌ها از روي آن کشيده شدند، روي کاشي قرار گرفته است.
در برخي از منابع مي‌خوانيم کاشي‌کاران منابع يکساني براي اين فن داشته‌اند. مثلا کتاب نامه خسروان که به جلال‌الدين ميرزا فرزند فتحعلي‌شاه نسبت داده شده را يکي از اين منابع مي‌دانند.

ديوارنگاري در کاشي‌هاي معاون الملک

هنرمندان قاجاري براي خلق ديوارنگاره‌ها از هنرمندان باستاني و آنچه در مکان‌هايي مانند تخت‌جمشيد ديده مي‌شود الهام گرفته‌اند. مثلا هر دو گروه به ترکيب‌بندي متقارن تکيه کرده‌اند، به صحنه‌هاي جنگ و نبرد پرداخته‌اند و از رنگ‌هاي تخت و خطوط استفاده کرده‌اند. در هنر هر دو گروه هنرمند، تاکيدي بر روح ايراني وجود دارد و فقط در جزئيات با هم تفاوت دارند. يکي از منابع اصلي براي خلق اين ديوارنگاره‌ها، کتاب آثارالعجم نوشته فرصت‌الدوله شيرازي است.

از زمان قاجار، شاهد برگشتي دوباره به زندگي شاهانه و تجملاتي اساطيري و باستاني هستيم. شاهان قاجار، به خصوص فتحعلي‌شاه به شدت به دنبال اين بود که حداقل از نظر ظاهري، عظمت پادشاهي خود را مانند پادشاهان باستاني ايران کند. در اين ديوارنگاره‌ها تصاويري از ايل و تبار پادشاهان قاجار هم مي‌بينيم و البته آيين‌ها و تشريفات ويژه‌اي که پادشاهان برگزار مي‌کردند يا در آن حضور داشتند.

مصورسازي داستان‌ها و اشعار
گروهي ديگر از کاشي‌هاي تکيه معاون الملک، روايت تصويري از داستان‌هاي شفاهيِ فرهنگ عامه است که شامل داستان‌هاي کتاب‌هايي همچون طوفان‌البکا، حمله حيدري، مختارنامه و ديوان جودي است. نقاشي‌هاي حماسي که درست نقطه اوج داستان را به بيننده نشان مي‌دادند. به‌علاوه، از آنجايي که بنا کاربري مذهبي داشته، طبيعي است که تصاوير از داستان‌هاي مذهبي يا مراسم‌ مذهبي هم در آن انعکاس يافته باشد. دسته ديگر اين نوع تصاوير، شامل داستان‌سرايي درباره پادشاهان مي‌شود. نقاشي‌هاي تکيه معاون‌الملک از کتاب‌هاي سنگي الهام گرفته شده است در هر دوي اين آثار علاقه به روايت داستاني حماسي ديده مي‌شود، هر دو گروه نقطه اوج داستان را روايت مي‌کنند، هر دو درون‌مايه‌اي مذهبي دارند و مخاطبان آنها يکي است.

نقوش الهام گرفته شده از غرب
تأثير فرهنگ غرب از زمان پادشاهي قاجار با وضوح بيشتري ديده مي‌شود. در تصاويري که از هنر غرب الهام گرفته شده، پيکره‌ها موضوع اصلي مي‌شود و فضاسازي معنوي و غيرواقعي با فضاهاي واقعي از طبيعت و مکان‌هاي مختلف جايگزين مي‌شود. در تکيه معاون‌الملک، اين تاثيرپذيري در تصاوير کليساها ديده مي‌شود. تصاوير غربي استفاده شده در اين تکيه با خود تکيه هماهنگي دارد چرا که تکيه و کليسا هر دو درون‌مايه مذهبي دارند، مکان‌هاي عمومي هستند و براي شرح روايت تصوير، احتياج به کلمات و نوشته‌ها است. از نظر رنگ هم اين تأثيرپذيري مشخص است؛ چرا که تا پيش از اين رنگ‌هاي سرد و متمايل به آبي استفاده ميشد امّا با الهام از هنر غربي، رنگ‌هاي گرم و به خصوص صورتي، به تزيينات معماري ايراني اضافه شد.

معاون‌الملک و تصاوير مذهبي
کاشي‌کاري‌هاي معاون‌الملک تا حدي زمينه‌هاي سياسي و اجتماعي هم دارند. مثلا واقعه کربلا هميشه براي مردم ايران مهم بوده و اين اهميت در کاشي‌کاري‌هاي معاون‌الملک منعکس شده است. داستان کربلا در نقوش اين کاشي‌کاري‌ها به خوبي و قدم به قدم به تصوير کشيده شده است. ديوارنگاره‌‌ها‌ي ديگري وجود دارد که حضرت سليمان، جنگ حضرت ابوالفضل و حکايت غدير خم را نشان مي‌دهند. نقاش با بزرگتر کشيدن تصوير ائمه سعي داشته جايگاه والاي آنها را نشان دهد.

تصاوير عاميانه و روزمره
تصاوير عاميانه، معمولا زينت‌هايي براي آراستن محيط هستند. انگار که لحظه‌اي از زندگي مردم به تصوير کشيده شده باشد. اين کاشي‌ها به نوعي زندگي روزمره و عاميانه مردم توجه کرده و آن را مهم نشان مي‌دادند. تلاشي براي اينکه به زباني قابل فهم مهارت، آرمان‌ها، ثروت و دانش را براي مردم شرح دهند.

حيوانات و نقوش هندسي
جدا از تمام مفاهيمي که بايد به مخاطب منتقل مي‌شده، کاشي‌کاري هدفي زيبايي‌شناسانه هم دارد. استفاده از نقوش گياهي، حيوانات و نقوش هندسي به هنرمند اين امکان را مي‌داده که تصاوير زيبايي بيافريند. از تمام نقوش استفاده شده، شايد گل و مرغ، از همه معروف‌تر باشد.

کلام آخر
تصاويري که در تکيه معاون‌الملک مي‌بينيد، ترکيبي از چندين مفهوم و تکنيک است که همگي با هم درآميخته‌اند تا يکي از زيباترين بناهاي ايران را به وجود بياورند. بنايي که به پشتوانه اعتقاد مردم و اهميتي که به آن داده شده، تا امروز سرپا باقي مانده، حتي وقتي مورد هجوم و حملات مختلف قرار گرفته است.

 بنابراين، اين بنا از آن آثاري است که هنگام بازديد از آن، بايد به جزيياتش دقت کنيد.

به پيج اينستاگرامي «آخرين خبر» بپيونديد
instagram.com/akharinkhabar