پرنده ای که از غم بی آبی، آب نمی نوشد!

تابناک با تو

بروزرسانی 1400/02/22 - 10:51

تابناک با تو/ بوتيمار يا غم‌خورک گونه‌اي پرندهٔ آبچر است از راسته سقامرغ‌سانان، خانوادهٔ حواصيلان. ويژگي اصل اين پرنده که آن را از ديگر اعضاي تيره حواصيلان متمايز مي‌کند، گردن کوتاه‌تر آن است.
دو زيرگونه از بوتيمار در ايران به همين نام شهره‌اند که در سيستان و سواحل خزر به ميان نيزار‌ها و باتلاق‌ها به فصول پرباران مي‌زيند. اين دو عبارت‌اند از بوتيمار و بوتيمار کوچک. بوتيمار آهسته و به‌دشواري و در ارتفاعي کم پرواز مي‌کند و گردن خود را هنگام پرواز جمع مي‌کند و به هنگام خطر بي‌حرکت مي‌ايستد و منقار خويش را به شکلي ويژه عمودي نگاه مي‌دارد و به شکلي گوژپشتانه حرکت مي‌کند يک نوع از بوتيمار در منطقه چمچمال استان کرمانشاه زندگي مي‌کند که در زبان محلي به آن 《 واق 》ميگويند. وي رابطه نامأنوسي با انسان دارد و بيشتر از انسان دوري مي‌جويد و صبح زود يا به هنگام غروب از نهانگاه خود بيرون مي‌آيد.

مشخصات
اين پرنده در مقايسه با ديگر بوتيمار‌ها بسيار کوچک است و شايد کوچکترين حواصيل جهان باشد. طول آن ۲۷ تا ۳۶ سانتي‌متر، فاصلهٔ بين دو بالش ۴۰ تا ۵۸ سانتي‌متر و وزنش بين ۶۰ تا ۱۵۰ گرم است. گردني کوتاه و منقاري دراز دارد. تاج، پشت و دم پرندهٔ نر سياه مايل به سبز بوده و پر‌هاي گردن، سينه و ديگر بخش‌هاي زيرين بدن پرنده به زردي مي‌گرايد. بال‌ها سياه بوده و نقوش بزرگ سفيد رنگي بر رويشان وجود دارد. رنگ‌بندي پر‌هاي بوتيمار کوچک ماده نيز تقريباً شبيه پرندهٔ نر است با اين تفاوت که پر‌هاي پشتي آن به رنگ قهوه‌اي پررنگ بوده و گردن، سينه و پهلو‌ها نيز متمايل به قهوه‌اي هستند.

تغذيه و توليد مثل
بوتيمار کوچک از ماهيها، حشرات و دوزيستان تغذيه کرده و در نيزار‌ها به زاد و ولد مي‌پردازد. او آشيانه‌ٔ خود را بر بستري از ني ساخته و بين ۴ تا ۸ تخم در آن ميگذارد و پس از ۲۰ روز جوجه‌ها از تخم بيرون مي‌آيند.

پراکندگي بوتيمار بزرگ (بوتيمار اوراسيايي)، غمخورک

بوتيمار پرنده‌اي است که زمستان‌ها از پراکندگي نسبتا فراواني برخوردار است. در سال‌هاي پر باران به تعداد فراوان در سيستان زادوولد مي‌کند. امکان دارد در سواحل درياي خزر، فارس و خوزستان نيز زادوولد نمايد، اما اين امر نياز به بررسي بيشتر و دقيق‌تري دارد.

چطور پيدايش کنيم:
بوتيمار يا غَمخورَک ۷۵ سانتي‌متر است؛ يک پرنده باتلاقي بزرگ، قهوه‌اي رنگ و حواصيل شکل با بدني پر خط و خال، که پا‌هاي بزرگ سبز رنگ و صداي مشخصي دارد. موقع احساس خطر بي حرکت مي‌ايستد و سر و منقار خود را به طرز خاصي عمودي نگاهميدارد. به حالت قوز کرده، در حالي که سر خود را پايين گرفته است، راه مي‌رود. آهسته و به دشواري پرواز مي‌کند و پس از اوج گرفتن گردن خود راجمع مي‌کند. بال‌هاي گرد و پهن آن داراي راهراه سياه و قهوه‌اي است که در پرواز به خوبي مشخص مي‌باشد. تک‌زي است و اغلب خود را از انظار پنهان مي‌کند. معمولا در نور کم غروب يا صبح خيلي زود فعال است و طي روز در نيزار‌ها پنهان مي‌شود. ممکن است با نابالغ حواصيل شب، که خيلي کوچک‌تر و در سطح پشتي خالدار است، اشتباه شود.

گونه‌ها
پرندگاني که به نام بوتيمار شناخته مي‌شوند و عضو زيرخانوادهٔ Botaurinae به شمار مي‌روند عبارت‌اند از

* زيرخانوادهٔ Botaurinae
* سرده غمخورک‌ها
* بوتيمار کوچک، Ixobrychus minutus
* بوتيمار کوچک استراليايي، Ixobrychus dubius
* بوتيمار کوچک نيوزيلندي، Ixobrychus novaezelandiae (منقرض)
* بوتيمار دارچيني، Ixobrychus cinnamomeus
* بوتيمار پشت‌راه‌راه، Ixobrychus involucris
* بوتيمار کمينه، Ixobrychus exilis
* بوتيمار زرد، Ixobrychus sinensis
* بوتيمار شرنک، Ixobrychus eurhythmus
* بوتيمار کوتوله، Ixobrychus sturmii
* بوتيمار سياه، Ixobrychus flavicollis
* سردهٔ بوتيمار‌هاي بزرگ
* بوتيمار آمريکايي، Botaurus lentiginosa.
* بوتيمار اوراسيايي يا بوتيمار بزرگ، Botaurus stellaris
* بوتيمار آمريکاي جنوبي، Botaurus pinnatus
* بوتيمار استرالزيايي، Botaurus poiciloptilus
* Botaurus hibbardi (فسيل)
* سرده Zebrilus (بوتيمار‌هاي زيگزاگي)
* حواصيل زيگزاگي (يا درستش بوتيمار زيگزاگي)، Zebrilus undulatus

افسانه بوتيمار در ادبيات ايران
بوتيمار از جمله مرغان افسانه‌اي ادبيات پارسي است که به خسيسي و خست شهره‌است. مشهور است که بوتيمار هميشه در تشنگي به سر مي‌برده، اما آن هنگام که به رودخانه و دريا مي‌رسيده، چه غم بسيار مي‌خورده که مبادا آب دريا تمام شود و او از تشنگي بميرد، زين جهت آب نمي‌خورده. از بوتيمار به نام‌هايي ديگر، چون کيلان -غم خورک-مرغ غصه - نيز ياد مي‌کنند. گرچه از بوتيمار به عنوان مرغي افسانه‌اي ياد شده، اما به حقيقت بوتيمار گونه‌اي از بلند پايان است و زير گونه خانواده حواصيل‌ها شمرده مي‌شود که بيش از پانزده گونه از انان تا به امروز شناخته شده و دو زير گونه از انان نيز در ايران به همين نام شهره‌اند که در سيستان و سواحل خزر به ميان نيزار‌ها و باتلاق‌ها به فصول پر باران مي‌زيند که بوتيمار و بوتيمار کوچک ناميده مي‌شوند. بوتيمار آهسته و به دشواري و در ارتفاعي کم پرواز مي‌کند و گردن خود را در هنگام پرواز جمع مي‌کند و به هنگامه خطر بي حرکت مي‌ايستد و منقار خويش را به شکلي خاص عمودي نگاه مي‌دارد و به شکلي گوژ پشتانه حرکت مي‌کند. وي رابطه نا مانوسي با انسان دارد و غالبا از انسان دوري مي‌جويد و بيشتر به صبح زود يا به هنگام غروب از مخفي گاه خود بيرون مي‌آيد.

مرغ غمخوار
در ادبيات قديم، “بوتيمار” يا “غم خورک” نام مرغي است که پيوسته در کنار آب مي‌نشيند و از غم آنکه آب کم شود، با وجود تشنگي از آن نمي‌نوشد. “بوتيمار” (بو + تيمار) به معني صاحب غم است و در منطق الطير عطار نيشابوري، کنايه از انسان‌هايي است که مواهب زندگي را از خود و ديگران دريغ مي‌دارند.

“بوتيمار کوچک”، کوچک‌ترين عضو خانواده حواصيل‌ها و تنها گونه‌اي از آنهاست که نر و ماده آن باهم تفاوت ظاهري دارند. ديدن اين پرنده خجالتي که معمولاً خود را براي مدت طولاني در لابلاي ني‌ها مخفي مي‌کند، کار ساده‌اي نيست.

در خرداد ماه سال ۹۶ وقتي مشغول پرنده نگري در اطراف پل شهرستان بودم، براي اولين بار اين پرنده دوست داشتني را براي شهر اصفهان ثبت کردم؛ به طوري که به دليل کوچکي و استتار عالي اگر لحظه‌اي حرکت نکرده بود، ديدن آن ممکن نبود. شايد شما هم هنگامي که مشغول قدم زدن در کنار نيزار‌هاي حاشيه رودخانه و يا برکه‌ها هستيد، بتوانيد اين حواصيل کوچک و زيبا، که معمولا به نام مرغ غمخوار شنيده ايم و در متون از آن استفاده شده است، را بيابيد.