علت شهرت جهانی خیام نیشابوری چیست؟

جماران/ در راستاي شناساندن بزرگان انديشه و ادب اين مرز و بوم و کساني که کارنامه پر افتخار ادبي شان مايه مباهات سرزمين ايران است، در اين صفحه بر آنيم که اين شخصيت‌هاي شاخص عرصه ادبيات را به مخاطبان معرفي کنيم و مطالب منتشرشده قطره‌اي است از درياي زندگي اين بزرگواران که به قدر وسعمان است. باشد که مفيد فايده افتد. اين قسمت به زندگي عمر خيام نيشابوري، شاعر پرآوازه ايراني و رياضيدان مشهور اختصاص دارد.

زندگينامه خيام نيشابوري
امام غياث الدين ابوالفتح عمر بن ابراهيم خيام نيشابوري يکي از حکما و رياضي دانان و شاعران بزرگ ايران در اواخر قرن پنجم و اوايل قرن ششم است. سال ولادت او دقيقاً مشخص نيست. او در شهر نيشابور به دنيا آمد. به اين علت به او خيام مي‌گفتند که پدرش به شغل خيمه دوزي مشغول بوده است.
 
او از بزرگترين دانشمندان عصر خود به حساب مي‌آمد و داراي هوشي فوق العاده بوده و حافظه‌اي نيرومند و قوي داشت. در دوران جواني خود به فراگيري علم و دانش پرداخته به طوري که در فلسفه، نجوم و رياضي به مقامات بلندي رسيد و در علم طب نيز مهارت داشته به طوري که گفته شده او سلطان سنجر را که در زمان کودکي به مرض آبله گرفتار شده بود معالجه کرد.

---

بازار

---

او به دو زبان فارسي و عربي نيز شعر مي‌سرود و در علوم مختلف کتاب‌هاي با ارزشي نوشته است. خيام در زمان خود داراي مقام و شهرت بوده است و معاصران او همه وي را به لقب‌هاي بزرگي مانند امام، فيلسوف و حجة الحق ستوده اند. او در زمان دولت سلجوقيان زندگي مي‌کرد که قلمرو حکومت آنان از خراسان گرفته تا کرمان، ري، آذربايجان و کشور‌هاي روم، عراق و يمن و فارس را شامل مي‌شد.

خيام معاصر با حکومت آلپ ارسلان و ملکشاه سلجوقي بود. در زمان حيات خيام حوادث مهمي به وقوع پيوست از جمله جنگ‌هاي صليبي، سقوط دولت آل بويه، قيام دولت آل سلجوقي و.... خيام بيشتر عمر خود را در شهر نيشابور گذراند ودر طي دوران حيات خود فقط دو بار از نيشابور خارج شد سفر اول براي انجام دادن مراسم حج و سفر دوم به شهر ري و بخارا بوده است. خيام در علم نجوم مهارتي تمام داشت به طوري که گروهي از منجمين که با او معاصر بودند در بناي ساختن رصد خانه سلطان ملکشاه سلجوقي همکاري کردند و همچنين به درخواست سلطان ملکشاه سلجوقي تصميم به اصلاح تقويم گرفت که به تقويم جلالي معروف است. خيام در دوران زندگي خود از جهت علمي و فلسفي به معروفيت رسيد و مورد احترام علما و فيلسوفان زمان خود بود.

شهرت او گرچه بيشتر به شاعري است، اما در واقع خيام فيلسوف و رياضي داني بود که به آثار ابوعلي سينا پرداخت و يکي از خطبه‌هاي معروف او را در باب يکتايي خداوند به فارسي ترجمه کرد. اولين اشاره‌اي که به شعر خيام شده، صد سال پس از مرگ اوست.

نوشته اند که خيام را به تدريس و نوشتن کتاب رغبت چنداني نبود. شايد به دليل آنکه شاگردان هوشمند برگزيده‌اي پيرامون خود نمي‌يافت و چه بسا از آن جهت که اوضاع روزگار خود را، که مقارن حکومت سلجوقيان و مخالفت شديد با فلسفه و زمان رونق بازار بحث‌ها و جدل‌هاي فقيهان و ظاهربينان بود، شايسته ابراز انديشه‌هاي آزاد و بلند نمي‌ديد. با اين همه، از او نوشته‌هاي بسيار برجاي مانده که در قرون وسطي به لاتين ترجمه شد و مورد توجه اروپائيان قرار گرفت.

رساله وي در جبر و مقابله و رساله‌اي ديگر، که در آن به طرح و پاسخگويي به مشکلات هندسه اقليدس پرداخته، از جمله مشهورترين آثار رياضي اوست.

خيام منجم بود و تقويم امروز ايراني، حاصل محاسباتي است که او و عده‌اي از دانشمنداني ديگر، در زمان جلال الدين ملک شاه سلجوقي انجام دادند و به نام وي تقويم جلالي خوانده مي‌شود. خيام در باب چگونگي محاسبات نجومي خود رساله‌اي نيز نوشته است. وي علاوه بر رياضي و نجوم، متبحر در فلسفه، تاريخ جهان، زبانشناسي و فقه نيز بود. علوم و فلسفه يونان را تدريس مي‌کرد و دانشجويان را به ورزش جسماني و پرورش نفس تشويق مي‌کرد. از همين رو، بسياري از صوفيان و عارفان زمان، او را به خود نزديک مي‌يافته اند.

بنا به روايتي خيام سفر‌هايي به سمرقند و بلخ و هرات و اصفهان کرد و همه جا با روشني تمام در باب حيرت و سرگشتگي فلسفي خويش سخن مي‌گفت و معتقدات ديني را مورد ترديد قرار مي‌داد. رساله‌اي در کيفيت معراج، رساله ديگر درباره علوم طبيعي و کتاب‌هاي بسيار به زبان‌هاي فارسي و عربي حاصل زندگي نسبتا طولاني اوست.

از آثار معروف فارسي منسوب به عمر خيام، رساله نوروز نامه است که با نثري ساده و شيوا، پيدايي نوروز و آداب برگزاري آن را در دربار ساسانيان بازگو کرده. او در اين رساله با شيفتگي تمام درباره آيين جهانداري شاهنشاهان کهن ايراني و پيشه‌ها و دانش‌هايي که مورد توجه آنان بوده سخن رانده و تني چند از شاهان داستاني و تاريخي ايران را شناسانده است.

ويژگي‌هاي شعرخيام

شعر خيام، در قالب رباعي، شعري کوتاه، ساده و بدون هنرنمايي‌هاي فضل فروشانه و در عين حال حاوي معاني عميق فلسفي و حاصل انديشه آگاهانه متفکري بزرگ در مقابل اسرار عظيم آفرينش است. تعداد واقعي رباعيات خيام را حدود هفتاد دانسته اند، حال آن که بيش از چند هزار رباعي به او نسبت داده مي‌شود. در دنياي ادب و هنر بيرون از مرزها، خاصه در جهان انگليسي زبان، خيام معروف‌ترين شاعر ايراني است که شهرتش از محافل علمي و ادبي بسيار فراتر رفته است. اين شهرت مرهون ترجمه رباعيات او به وسيله ادوارد فيتز جرالد شاعر انگليسي است. اوست، که در قرن نوزدهم ميلادي، افکار بزرگ فيلسوف و شاعر را به جهانيان شناساند و موجب توجه همگان به اين اعجوبه علم و هنر شد.

در حدود دوازده اثر از خيام در علم و فلسفه به جاي مانده است، اما همين آثار اندک، وي را در سراسر جهان به شهرت رسانده است. از مهمترين آنها" کتاب جبر" اوست که بهترين اثر در نوع خود در رياضيات است. از ديگر آثار او مي‌توان به رساله في شرح ما اشکال من مصادرات اقليدس، رساله في ابراهين علي المسائل الجبر و المقابله (جبر خيام)، ميزان الحکم، رساله الکون و التکليف، الجواب عم ثلاث مسائل اضياء العقلي، رساله في الوجود، رساله في کليه الوجود، نوروزنامه و کتاب الزيج الملکشاهي که به رومي نيز ترجمه شده، اشاره کرد.

اشعار خيام بيشتر به زبان پارسي و تازي هستند مضمون عمده رباعيات خيام شک و حيرت، توجه به مرگ و فنا و تذکر در مورد مغتنم شمردن عمر آدمي است.

سرانجام شاعر بزرگ در سال ۵۱۷ ﻫ. ق در شهر نيشابور دارفاني را وداع گفت.

او قبل از مرگ خود محل آرامگاه خود را پبش بيني کرده بود که نظامي عروضي در ملاقاتي که با وي داشته اين پيش بيني را اينطور بيان کرده: "گور من در موضعي باشد که هر بهاري شمال بر من گل افشان مي‌کند. " نظامي عروضي بعد از چهار سال که از وفات خيام مي‌گذشت به شهر نيشابور و به زيارت مرقد اين شاعر بزرگ رفته و با کمال تعجب ديد که قبر او درست در همان جايي است که او گفته بود.

ويژگي سخن

خيام در زمينه ادبيات و شعر، بيشترين معروفيت را در رباعيات به دست آورده، چون رباعيات او بسيار ساده و بي آلايش و دور از تکلف و تصنع نوع زبان شعري است در عين اينکه شامل فصاحت و بلاغت است داراي معاني عالي و استوار است. خيام در اين رباعي‌ها افکار فلسفي خود را به زيباترين شکل بيان مي‌کند و اين رباعي‌ها را غالباً در دنبال تفکرات فلسفي خود سروده و به همين علت است که خيام در زمان خود شهرتي در شاعري نداشته و بيشتر به عنوان حکيم و فيلسوف معروف بوده، اما بعد‌ها که رباعي‌هاي لطيف و فيلسوفانه او مشهود شد نام او در شمار شاعراني قرار گرفت که شهرت جهاني پيدا کردند. خصوصيات ديگري که در اشعار خيام نمودار است اين است که سخنش در کمال متانت و سنگيني است.

اهل شوخي و مزاح نيست، با کسي کار ندارد، چون او حکيمي است متفکر، دنبال سخنوري نيست و هنگامي که در اشعارش دقت مي‌کنيم متوجه مي‌شويم که افکار شعري او بر دو يا سه موضوع بيشتر نيست: يادآوري مرگ، تأسف بر ناپايدار بودن زندگي و بي اعتباري روزگار. از ميان شعراي بزرگ ايران کمتر کسي به اندازه خيام است که شهرت جهاني داشته باشد، چون اشعار او به زبان‌هاي مختلف ترجمه شده است.

گزيده‌اي از اشعار

ابر آمد و باز بر سر سبزه گريست

بي باده گلرنگ نمي‌بايد زيست

اين سبزه که امروز تماشاگه ماست

تا سبزه خاک ما تماشاگه کيست

بر چهره گل نسيم نوروز خوش است

در صحن چمن روي دل افروز خوش است

از دي که گذشت هر چه گويي خوش نيست

خوش باش و ز دي مگو که امروز خوش است


مي‌نوش که عمر جاوداني اين است

خود حاصل از ايام جواني اين است

هنگام گل و باده و ياران سر مست

خوش باش دمي که زندگاني اين است

بر شاخ اميد اگر بري يافتمي

هم رشته خويش را سري يافتمي

تا چند ز تنگناي زندان وجود‌اي کاش سوي عدم دري يافتمي

از جمله رفتگان اين راه دراز

باز آمده‌اي کو که به ما گويد راز

هان بر سر اين دو راهه آز و نياز

چيزي نگذاري که نمي‌آيي باز‌اي دل! غم اين جهان فرسوده مخور

بيهوده نه‌اي غمان بيهوده مخور.

چون بوده گذشت و نيست نابوده پديد

خوش باش غم بوده و نابوده مخور

در دايره‌اي که آمدن، رفتن ماست

آن را نه بدايت نه نهايت پيداست

کس مي‌نزند دمي در اين عالم راست

کاين آمدن از کجا و رفتن به کجاست

اين يک دو سه روزه نوبت عمر گذشت.

چون آب به جويبار و، چون باد به دشت

هرگز غم ايام مرا ياد نگشت

روزي که نيامدست و روزي که گذشت

معرفي آثار

آنچه که از آثار خيام وجود دارد يا تاريخ نويسان وجود آن‌ها را ذکر کرده اند رساله‌ها و مقالاتي است که او در علوم مختلف نوشته است که عبارتند از:

۱- رساله‌اي در جبر و مقابله

۲- رساله‌اي در شرح اصول اقليدس

۳- زيج ملکشاهي يا زيج جلالي

۴- رساله‌اي در طبيعيات

۵- رساله در وجود

۶- رساله فلسفي که در آن از حکمت الهي در آفرينش عالم و تکاليف مردم و عبادات بحث مي‌کند.

۷- رساله‌اي در اختلاف فصول و اقاليم

۸- نوروز نامه که درباره رسوم و اعياد ايرانيان به ويژه تاريخ و آداب ايرانيان در روز عيد نوروز است.

۹- ديوان رباعيات

۱۰_ رساله في براهين الجبر و المقابله

۱۱_ رساله تکليف

۱۲-رساله‌اي در شرح مشکلات کتاب مصادرات اقليدس

۱۳_رساله روضه القلوب

۱۴_رساله ضياء العلي

۱۵_رساله ميزان الحکمه

۱۶_رساله‌اي در صورت و تضاد

۱۷_ترجمه خطبه ابن سينا

۱۸_رساله مشکلات ايجاب

۱۱_رساله‌اي در بيان زيگ ملک شاهي

۱۲_رساله نضام الملک در بيان حکومت

۱۳_رساله لوازم الا کمنه

۱۴_اشعار عربي خيام

۱۵_عيون الحکمه

۱۶_رساله معراجيه

۱۷_رساله در علم کليات

۲۰_رساله در تحقيق معني وجود

۲۱_رساله‌اي در صحت طرق هندسي براي استخراج جذر و کعب

به پيج اينستاگرامي «آخرين خبر» بپيونديد
instagram.com/akharinkhabar