آداب خوابیدن؛ بهترین و بدترین زمان‌های خواب

از جهت علمي و تجربي به اثبات رسيده خوابيدن باعث مي‌شود که توانايي‌هاي ادراکي خود مانند حافظه، صحبت کردن و تفکر خلاق را در حد مطلوب نگه داريم؛ به عبارت ديگر، خواب نقش مهمي در رشد مهارت‌هاي مغزي ما دارد. اما به آن اندازه که خواب براي بدن مفيد است، کم‌خوابي نيز معضلاتي را به همراه دارد؛ همچنان که کم‌خوابي سبب بروز مشکلات رواني و کاهش مهارت‌هاي مغزي در انسان مي‌شود و به اين ترتيب، فعاليت روزانۀ فرد را تحت تأثير قرار مي‌دهد. به طور ميانگين يک سوم از شبانه‌روز افراد اختصاص به خواب دارد البته بسته به طبع انسان‌ها، اين زمان متغير است و در برخي تا 5 ساعت هم کاهش مي‌يابد. از اين جهت ضرورت دارد آگاهي‌هاي لازم دربارۀ ابعاد مختلف خواب را کسب کنيم. در اين باره سيرۀ پيامبر صلي الله عليه و آله و ائمۀ معصومين عليهم‌السلام منبع مناسبي محسوب مي‌شود. با مطالعه در احاديث صادره از اين انوار مقدس، در مي‌يابيم آن بزرگواران بسيار نسبت به آداب خواب و حتي قبل از خواب، اهتمام خاصي داشته‌اند و با علم لدُني خويش به نکاتي اشاره داشتند که علم نوين به تازه‌گي به آنها دست يافته است.

از جملۀ آداب نماز، مربوط به زمان خواب است. بر اساس روايات معصومين عليهم‌السلام، بايد در زمان‌هاي خاصي مبادرت به خواب کرد، چرا که خوابيدن در برخي از زمان‌ها براي بدن و سيستم مغزي آسيب‌زا است. در اين باره رسول الله صلي الله عليه و آله فرمود:

خواب اول روز موجب کودنى است؛ النَّوْمُ مِنْ أَوَّلِ النَّهَارِ خُرْق
و خواب قيلوله (نزديک ظهر) نعمت است؛ وَ نَوْمُ الْقَائِلَةِ نِعْمَةٌ
و خواب بعد از عصر موجب احمقى است؛ وَ النَّوْمُ بَعْدَ الْعَصْرِ حُمْقٌ
و خواب ميان مغرب و عشاء آدمى را از روزى محروم مي‌دارد. وَ بَيْنَ الْعِشَاءَيْنِ يَحْرِمُ الرِّزْقَ. (من لا يحضره الفقيه، ج‏1، ص502)

‏ يا در روايتي ديگر امام سجاد عليه‌السلام به ابي حمزه ثمالي فرمود «لا تَنامَنَّ قَبلَ طُلوعِ الشَمس فَاِنّي اکرهها لَکَ إِنَّ اللهَ يُقَسِّمُ فِي ذَلِکَ الْوَقْتِ أَرْزَاقَ الْعِبَادِ عَلَى أَيْدِينَا يُجْرِيهَا؛ هرگز قبل از طلوع خورشيد نخواب که من آن را برايت خوب نمي‌دانم، زيرا خدواند در آن وقت، روزي بندگانش را به دست ما تقسيم مي‌کند. (بصائر الدرجات في فضائل آل محمد صلى الله عليهم، ج‏1، ص343)

اما بهترين موقعيت براي خوابيدن در شب، مدتي پس از عشاء يعني پس از تاريکي هوا است که متأسفانه اين زمان در عصر تکنولوژي و با وجود ابزارهاي رسانه‌اي طولاني‌مدت شده است. سيرۀ نبوي گوياي آن است که حضرت در همان ساعات اوليۀ شب به بستر مي‌رفتند و بعد نيمۀ شب بر ميخاستند و به عبادت و تهجد مشغول مي‌شدند.

بنابر آيات اوليه سوره مزمل، رسول خدا صلي الله عليه و آله مکلف به بيداري در بخش عمده اي از شب بودند «يَا أَيُّهَا الْمُزَّمِّلُ قُمِ اللَّيْلَ إِلَّا قَلِيلا نِصْفَهُ أَوِ انقُصْ مِنْهُ قَلِيلا أَوْ زِدْ عَلَيْهِ وَرَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِيلا؛ اي جامه به خويشتن فرو پيچيده، به پا خيز شب را مگر اندکي، نيمي از شب يا اندکي از آن را بکاه، يا بر آن ]نصف [بيفزاي، و قرآن را شمرده شمرده بخوان.» (مزمل 1ـ 4) از آيه آخر همين سوره نيز چنين برمي‌آيد که حضرت و جمعي از مؤمنان خاص، بر اساس اين دستورالعمل، بخش زيادي از شب را به تهجّد و عبادت بر مي‌خاستند: «إِنَّ رَبَّکَ يَعْلَمُ أَنَّکَ تَقُومُ أَدْنَي مِن ثُلُثَيِ اللَّيْلِ وَنِصْفَهُ وَثُلُثَهُ وَطَائِفَةٌ مِنَ الَّذِينَ مَعَکَ وَاللَّهُ يُقَدِّرُ اللَّيْلَ وَالنَّهَارَ...در حقيقت، پروردگارت مي‌داند که تو و گروهي از کساني که با تواند، نزديک به دو سوم از شب يا نصف آن يا يک سوم آن را ]به نماز [ بر مي‌خيزند و خداست که شب و روز را اندازه‌گيري مي‌کند...» (مزمل 20) هرچند عمل به نسخۀ پيامبر (ص) دشوار است، اما انسان با تقيد به اين سيره، از جهت جسمي و معنوي در صحت قرار مي‌گيرد.