گوناگون/ خطرناک‌ترین مارهای شمال ایران چه ویژگی‌هایی دارند؟

یکی از مهم‌ترین خطرات اقامتگاه‌های جنگلی و کوهستانی شمال، «مارها» هستند. در ذهن بسیاری از افراد این گزاره جا افتاده که مار‌های شمالی سمی نیستند. این باور عمومی زیاد هم غلط نیست. بیشتر مار‌های شمالی غیر سمی اند، اما تعداد کمی از این مار‌ها هستند که زهر دارند و در صورت گزیدن می‌توانند جان قربانی را به خطر بیندازند.

در این گزارش قصد داریم توضیحاتی مختصر و مفید دربارۀ مار‌های شمال ایران (به خصوص، دو استان گیلان و مازندران) بدهیم تا به کار مسافران احتمالی استان‌های شمالی و بومگردان بیاید.

کدام یک از شهرهای شمالی بیشترین مار سمی را دارند؟

استان گیلان و مازندران از دو بخش کوهستانی و جلگه ای تشکیل شده است. پوشش گیاهی و جانوری این دو بخش متفاوت از یکدیگر است. در هر کدام از این مناطق، یک سری حیوان و گیاه مخصوص زیست می کنند. بیشتر مارهای خطرناک و سمی در مناطق کوهستانی زندگی می کنند. کوه های جنگلی نوشهر، چالوس، بلده و نور در مازندران و طالش و ماسال و رودبار در گیلان محل زیست مارهای سمی هستند. این مارها در شکاف کوه ها، زیر بوته ها و درختان انبوه و در کنار چشمه های کوهستانی زندگی می کنند. غالب این مارهای سمی غیر تهاجمی بوده و به انسان ها کاری ندارند اما بی احتیاطی یک فرد در برخورد با این مارها می تواند جان او را به خطر بیندازد.

مناطق کوهستانی گیلان به دو بخش تقسیم می‌شوند. کوهستان‌های جنوبی گیلان که در نزدیکی استان قزوین قرار دارند مار‌های سمی کوهستانی زیادی دارند. شهر رودبار دارای بیشترین مار سمی است. بر اساس گزارش مراکز بهداشتی استان گیلان، شهرستان رودبار دارای بیشترین گزش سالیانه است. هر ساله بالغ بر ۸۵ درصد مارگزیدگی‌های مربوط به شهر‌های گیلان در رودبار اتفاق می‌افتد. بعد از رودبار نیز شهرستان‌های طارم و منجیل قرار دارند.

در مازندران نیز، بیشتر گزش ها در مناطق کوهستانی جنوب استان به وقوع می پیوندند. مناطق کوهستانی بلده و نور، چالوس و سوادکوه محل زیست مارهای سمی مختلف هستند و بیشترین آمار گزش را در بین شهرهای استان مازندران دارند.

نباید گمان کرد که فقط در مناطق کوهستانی خطر مارهای سمی وجود دارد. وقوع سیل های مختلف  می تواند مارهای کوهستانی را به مناطق پایین دست و حتی اراضی جلگه ای آورده و جان افراد بومی و مسافران را به خطر بیندازد. همچنین، مارهای آبی سواحل دریای خزر گاهی می توانند خطرناک باشند. چندی پیش بود که خبری در رابطه با حملۀ مارهای آبی سمی به سواحل بندرانزلی و چالوس منتشر شد. اگرچه این خبر به سرعت توسط مقامات محلی رد شد اما عقل حکم می کند که در برخورد با مارهای آبی دریای مازندران محتاط بود. همچنین، محققان مدتی پیش از کشف برخی مارهای غیر بومی مانند افعی قفقازی در جنگل های شفت گیلان خبر دادند. این مارها احتمالا از خارج وارد و سپس در جنگل رها شده اند و در صورت فراهم بودن غذا و مساعد بودن آب و هوا می توانند زیاد شوند.

خطرناک ترین مار شمال چیست؟

با این حال، نباید بیش از حد نگران شد. همانطور که بیشتر مردم گمان دارند، غالب مارهای شمال ایران یا سمی نیستند و یا در صورت سمی بودن، رفتار تهاجمی ندارند. اصولا مارهای شمال به دو دستۀ کلی سمی و غیر سمی تقسیم می شوند. مارهای سمی نیز خود به دو دستۀ زهردار و غیر زهردار تقسیم می شوند. مار زهردار ماری است که سم و زهر خود را از طریق نیش انتقال می دهد اما مار سمی ممکن است نیش نداشته باشد و فقط با گاز گرفتن و  از طریق بزاق خود، به فرد آسیب بزند. مارهای سمی غیر زهردار خطر زیادی ندارند و حتی در صورت گاز گرفتن نیز بعید است جان فرد را بگیرند. مشهورترین مار سمی غیرزهردار شمال «مار چلیپر» است که در مناطق جلگه ای، مزارع کشاورزی و سواحل گیلان به وفور یافت می شود. طول این مار زیاد است و گاهی به یک متر هم می رسد. با این حال، رفتار تهاجمی این مار بسیار بسیار کم است و تا کنون اخبار زیادی از حملۀ آنها به انسان ها مخابره نشده است.

ترسناک ترین مار زهردار شمال، «کبری خزری» یا «مار کاسپین» است. این مار بیشتر در جنگل های کوهستانی مازندران زیست می کند و زهردار است. اگر قربانی نیش این مار به سرعت به مراکز درمانی نرود، احتمال مرگش بیشتر و بیشتر می شود.

مارهای زهردار چه شکلی هستند؟

شاید مهم ترین پرسش این باشد که مار زهردار و غیر زهردار چه فرقی با هم دارند و چگونه می توان نوع مار را تشخیص داد. محققان معتقدند میان مارهای زهردار و غیر زهردار چند فرق اصلی وجود دارد:

الف. مارهای سمی زهر دار مردمک خطی دارند اما مارهای غیر زهردار  مردمک گشاد و گرد دارند.

ب. مارهای سمی زهردار سر مثلثی دارند اما مارهای بی خطر سر گرد یا بیضوی دارند.

ج. پولک شکم مارهای زهردار در یک ردیف قرار دارد اما پولک شکم مارهای غیر زهردار چنین نیست.

د. نیش مارهای زهردار به صورت دو نقطۀ کنار هم است اما نیز مار غیر زهردار چنین شکلی ندارد.

با این حال، این اوصاف قطعی و جامع نیست و گاهی می تواند رهزن باشد. فردی که نیش می خورد بهتر است احتیاط کرده و خود را به مراکز درمانی برساند. 

بعد از مارگزیدگی چه کنیم؟

اما اگر مار زهردار نیشمان زد، چه کنیم؟ نکته نخست این است که حتی اگر مار غیر زهردار نیشتان زد باز احتیاط را رعایت کرده و به مراکز درمانی مراجعه کنید. قبل از مراجعه به ۱۱۵ زنگ زده و از متخصصان مشورت بگیرید. آن‌ها اقدامات ضروری را قبل از مراجعه به مراکز درمانی تشریح می‌کنند. لازم به ذکر است که اگر می‌خواهید با خودرو به مراکز درمانی بروید، ترجیحا خودتان رانندگی نکنید، چون ممکن است تاری دید پیدا کرده و یا حین رانندگی بیهوش شوید.

اگر در منطقه ای دور بودید و به تلفن و مراکز درمانی دسترسی نداشتید باید خود دست به کار شوید. ابتدا آرامش خود را حفظ کنید. سپس دور زخم خود را پاک کرده و انگشتر و کمربند و هر چیزی که اطراف زخم بادکرده است، درآورید. سپس ناحیه گزیده شده را پایین تر از سطح قلب نگه دارید تا سرعت انتشار سم به دیگر نقاط بدن کمتر شود. به هیچ وجه جلوی خون ریزی خود را نگیرید. بگذارید خون سمی از بدنتان خارج شود. اگر همراهی دارید از او بخواهید شما را حرکت دهد. تا جای ممکن حرکت و فعالیت نکنید تا سم مار در بدنتان پخش نشود.

نباید فراموش کرد که در مارگزیدگی مهم‌ترین کار سرعت است. هر طور که شده خود را به مراکز درمانی رسانده یا با ۱۱۵ تماس بگیرید. سرعت عمل و خونسردی می‌تواند جان یک مصدوم را نجات دهد.