نوازش زمین در شالیزارهای شمال؛ حال خوش برنجکاران مازندرانی

مرحله شخم و شیار زمین که از ارکان اصلی تولید برنج به‌شمار می‌رود، به بهبود خاک و فراهم کردن شرایط مطلوب برای رشد این محصول استراتژیک کمک می‌کند. در این گزارش، به بررسی جزئیات این فرآیند و چالش‌ها و فرصت‌های پیش روی کشاورزان خواهیم پرداخت.

هر ساله همین ایام کمی پس و پیش تر، زمین‌های شالیزاری استان مازندران آماده پذیرش دانه‌های برنج می‌شوند. شروع عملیات شخم و شیار در این زمین‌ها، نخستین گام در چرخه تولید محصولاتی است که در نهایت به سفره‌های مردم می‌رسد. این فرآیند که از دیرباز در فرهنگ کشاورزی این دیار ریشه دارد، هم‌اکنون با استفاده از روش‌های نوین و به‌کارگیری ماشین‌آلات پیشرفته همراه است، اما هنوز هم در بسیاری از مناطق این عملیات به‌طور سنتی و با استفاده از گاوآهن انجام می‌شود.

در این فصل، کشاورزان پس از گذر از دوران استراحت زمین و بارش‌های زمستانی، با آغاز عملیات شخم، خاک شالیزار را برای کشت برنج آماده می‌کنند. شخم و شیار باعث می‌شود تا خاک به‌طور یکنواخت نرم و هوادهی شود و آب مورد نیاز برای رشد برنج به‌خوبی در زمین نگه‌داشته شود. این عملیات به‌ویژه در زمین‌های آبرفتی مازندران که دارای خاک‌های سنگین و رسی هستند، اهمیت ویژه‌ای دارد.

اما با وجود مزایای بسیاری که شخم و شیار برای کشاورزان و زمین‌های شالیزاری دارد، این عملیات نیز با چالش‌هایی همراه است. در سال‌های اخیر، کمبود منابع آبی، تغییرات اقلیمی و افزایش هزینه‌های سوخت ماشین‌آلات، مشکلاتی جدی برای کشاورزان به وجود آورده است. به‌علاوه، برخی مناطق با کمبود نیروی انسانی برای انجام این عملیات روبه‌رو هستند و همین امر باعث افزایش فشار بر کشاورزان شده است.

زمین باید نفس بکشد، اگر نازش را نکشیم، به ما محصول نمی‌دهد

هوا هنوز گرگ‌ومیش است، اما عباس یوسفی کارش را از ساعت‌ها پیش آغاز کرده است. در دل شالیزاری وسیع که بوی خاک مرطوبش در هوا پیچیده، گل و لای تا زانوانش بالا آمده و پاهایش با هر قدم در زمین فرو می‌رود و بیرون می‌آید. او با چوب‌دستی بلندی که همیشه همراه دارد، کناره‌های شالیزار را بررسی می‌کند، به نقطه‌ای اشاره می‌کند که تراکتور دقایقی پیش از آن عبور کرده و می‌گوید: «شخم باید درست و اصولی باشد، نباید عجله کرد. اگر خاک خوب زیرورو نشود، بعداً آب درست نمی‌ماند، ریشه برنج هم ضعیف می‌شود. هر سال که شخم را شروع می‌کنم، انگار دارم اولین قدم را برای کشت جدید برمی‌دارم. این زمین‌ها همه چیز ماست، اگر دل به کار ندهی، محصولت بی‌برکت می‌شود.»

چهره‌ی آفتاب‌سوخته‌اش زیر نور ملایم صبحگاهی خطوطی عمیق‌تر به خود گرفته است. از آستین پیراهن چهارخانه‌اش برای پاک کردن عرق پیشانی استفاده می‌کند و نگاهش را به زمین می‌دوزد. در همان حال که صحبت می‌کند، چکمه‌های گلی‌اش را در گل‌اب زمین جابه‌جا می‌کند و با پایش مقداری از خاک را بررسی می‌کند.
«شخم و شیار فقط برگرداندن خاک نیست، این کار حکم آماده‌سازی بستر زندگی برنج را دارد. خاک باید نرم شود، هوا بخورد، مواد مغذی در آن پخش شود. وقتی خوب شخم بزنی، بعدش که آب را وارد می‌کنی، زمین یکدست گل می‌شود و نشا راحت‌تر قد می‌کشد.»

دست‌هایش، پینه‌بسته و زمخت، اما پُر از زندگی‌اند. دست‌هایی که نسل‌هاست در این زمین کار کرده‌اند. با لبخندی محو به یاد می‌آورد که پدرش همین کار را می‌کرده است:«آن زمان‌ها خبری از این ماشین‌ها نبود، با گاوآهن زمین را شخم می‌زدیم. پدرم همیشه می‌گفت شخم که خوب زده شود، محصولت هم برکت دارد. حالا هم من به پسرم همین را یاد داده‌ام.»

او لحظه‌ای سکوت می‌کند، انگار که به سال‌های دور سفر کرده باشد، اما خیلی زود نگاهش را به تراکتور بزرگ وسط زمین می‌اندازد که در حال شخم‌زدن است. قطرات آب و گل در هوا پخش می‌شوند و سطح زمین، با هر عبور تیغه‌های گاوآهن، تازه و آماده‌تر می‌شود.

«امسال کار را زودتر شروع کرده‌ایم، ده روز جلوتر از پارسال. اگر هوا یاری کند، امیدوارم نشا هم زودتر انجام شود و محصول خوبی برداشت کنیم. البته مشکلات همیشه هست، از قیمت بذر و کود گرفته تا نگرانی‌های آب، اما کار ما همین است. باید تا آخرین لحظه، پای زمین بایستیم.»

عباس یوسفی با گام‌های آرام اما محکم، از کنار شالیزار عبور می‌کند، پشت سرش ردیف‌های منظم زمین شخم‌زده پیداست. در نگاهش امیدی است که تنها یک کشاورز، آن هم کشاورزی که دل به خاک داده، می‌تواند آن را درک کند.زمین را که خوب آماده کنی، محصول هم روی خوش نشان می‌دهد

خورشید کم‌کم از پس کوه‌های دوردست سر برآورده و مه نازکی که روی شالیزار خوابیده بود، آرام‌آرام رنگ می‌بازد. ناصر رجبی، مردی پنجاه‌ساله با قامتی استوار و صورتی که سال‌ها کار در مزرعه بر آن نقش انداخته است، در حاشیه زمین ایستاده و با دقت، کارگرانی را که در حال هدایت تراکتور هستند، زیر نظر دارد. او چکمه‌هایش را درون آب گل‌آلود فرو می‌برد، کمی از خاک را میان انگشتانش می‌گیرد، آن را می‌بوید و سپس با صدایی که به وضوح تجربه‌ی سال‌ها کشت و زرع در آن موج می‌زند، می‌گوید: «اگر زمین را خوب آماده نکنی، نمی‌توانی انتظار محصول خوب داشته باشی. این خاک نفس می‌خواهد، باید آن را زیرورو کرد، نرمش کرد، بهش فرصت داد که خودش را برای نشا آماده کند.»

دست‌های پینه‌بسته‌اش را به کمر می‌زند و نگاهی به زمین پیش رویش می‌اندازد. سطح شالیزار، که دقایقی پیش توسط گاوآهن شخم خورده، مانند پازل نامنظمی از گل و آب شده است. با نگاهی دقیق‌تر، خطوطی که تراکتور روی خاک ایجاد کرده، نمایی تازه به زمین داده‌اند. ناصر به نقطه‌ای اشاره می‌کند و ادامه می‌دهد: «نگاه کن، این قسمت که درست شخم زده شده، خاکش سبک‌تر است. وقتی نشا را بکاری، ریشه‌اش راحت‌تر جا می‌گیرد و سریع‌تر رشد می‌کند، اما اگر زمین سفت باشد، هم نشا اذیت می‌شود، هم بعداً موقع برداشت کارمان سخت می‌شود.»

او پایش را در گل جابه‌جا می‌کند و رد عمیقی روی سطح آب باقی می‌گذارد. ناصر مثل کسی که خاطره‌ای را در ذهن مرور کند، با نگاهی که عمقش را فقط یک کشاورز می‌تواند درک کند، می‌گوید: «پدرم همیشه می‌گفت زمین را باید نوازش کرد. اگر باهاش بدرفتاری کنی، او هم جواب خوبی بهت نمی‌دهد. برای همین، من هر سال، قبل از شخم، دستم را روی خاک می‌کشم، انگار که باهاش حرف می‌زنم.»

سپس دستی به موهای جوگندمی‌اش می‌کشد و با لحنی که آمیزه‌ای از غرور و نگرانی در آن موج می‌زند، می‌افزاید: «امسال ده روز زودتر از پارسال شروع کردیم. به‌خاطر تغییرات آب‌وهوا، نمی‌شود مثل قبل برنامه‌ریزی کرد. یک سال باران زیاد است، یک سال کم. ولی ما چاره‌ای نداریم، باید با شرایط کنار بیاییم. آب که نباشد، یعنی زحمت چندماهه‌ات از بین رفته. برای همین همیشه دعا می‌کنم که آسمان با ما یار باشد.»

ناگهان صدای تراکتور که از نزدیکی عبور می‌کند، رشته‌ی کلامش را قطع می‌کند. قطرات گل در هوا پخش می‌شوند و سطح زمین کمی تغییر شکل می‌دهد. ناصر لحظه‌ای سکوت می‌کند و بعد با لبخندی که چین‌های کنار چشمانش را بیشتر نمایان می‌کند، می‌گوید: «این صدا برای ما موسیقی است، یعنی زندگی ادامه دارد. یعنی هنوز این خاک ما را قبول دارد.»

او با قدم‌هایی آرام اما مصمم به سمت کارگران دیگر می‌رود. دست‌هایش هنوز پر از گل است، اما در چشمانش نوری از امید می‌درخشد. ناصر از نسلی است که می‌داند زمین، وفاداری می‌طلبد، و اگر خوب مراقبش باشی، روزی با دانه‌های طلایی برنج، دسترنجت را پس خواهد داد.

افزایش سطح زیر کشت برنج در مازندران؛  پیش‌بینی اولین نشا در فروردین 1404

با آغاز فصل زراعی جدید، کشاورزان مازندران فعالیت‌های خود را برای آماده‌سازی شالیزارها از سر گرفته‌اند و عملیات شخم و شیار اراضی برنج‌کاری این استان زودتر از سال گذشته آغاز شده است. بر اساس آمارهای موجود، سطح زیر کشت برنج در مازندران به 228 هزار هکتار رسیده و این استان همچنان جایگاه خود را به عنوان قطب اصلی تولید این محصول در کشور حفظ کرده است.

علی‌محمد رمضانی، رئیس اداره برنج سازمان جهاد کشاورزی مازندران، ضمن تأیید این روند افزایشی، اظهار داشت: «بررسی‌های میدانی نشان می‌دهد که امسال کشاورزان مازندرانی با اشتیاق بیشتری به کشت برنج روی آورده‌اند، به گونه‌ای که سطح زیر کشت این محصول نسبت به سال گذشته 13 هزار هکتار افزایش یافته است.»

وی با اشاره به آغاز زودهنگام شخم و شیار در این استان افزود: «امسال این عملیات حدود ده روز زودتر از سال گذشته انجام شد. این امر می‌تواند موجب بهبود کیفیت خاک، افزایش بهره‌وری محصول و کاهش آسیب‌های ناشی از تغییرات اقلیمی شود.»

رمضانی در ادامه با اشاره به برنامه‌ریزی صورت‌گرفته برای مراحل بعدی کاشت برنج، اعلام کرد: «با توجه به شرایط موجود، پیش‌بینی می‌شود که نخستین نشا در استان مازندران بیستم فروردین‌ماه سال 1404 انجام پذیرد. تنظیم زمان‌بندی دقیق کشت، از جمله عواملی است که می‌تواند در افزایش تولید و بهبود کیفیت برنج تأثیر بسزایی داشته باشد.»

 با وجود افزایش سطح زیر کشت، همچنان چالش‌هایی نظیر تأمین آب، نوسانات قیمت نهاده‌های کشاورزی و تغییرات بازار، کشاورزان را تحت تأثیر قرار داده است. با این حال، به گفته کارشناسان، به‌کارگیری شیوه‌های نوین زراعی، مدیریت منابع آب و حمایت‌های دولت می‌تواند به بهبود وضعیت تولید و تأمین نیاز داخلی کمک کند.

در شرایطی که خودکفایی در تولید برنج یکی از اهداف راهبردی کشور محسوب می‌شود، روند رو به رشد سطح زیر کشت در مازندران می‌تواند نقش مهمی در کاهش وابستگی به واردات و تأمین امنیت غذایی کشور ایفا کند. حال باید دید که این تغییرات چه تأثیری بر میزان تولید و وضعیت بازار این محصول خواهد داشت.