مادرخرج‌های ایران زمین؛ نگاهی به نقش 4 استان در اقتصاد مملکت

هفت صبح/ این استان‌ها چه منابعی برای تولید این میزان از ثروت در کشور دارند

آمارهای سال ۱۳۹۸ نشان می‌داد که یک پنجم کل تولید ناخالص داخلی یا ثروت تولید شده در یک سال کشور، در استان تهران تولید می‌شود. ده استان خوزستان، بوشهر، اصفهان، خراسان رضوی، فارس، آذربایجان شرقی، مازندران، کرمان، البرز و گیلان پس از تهران قرار دارند و به این ترتیب ۷۳ درصد یا سه چهارم از کل ثروت ایران در ۱۱ استان ایران تولید می‌شود. 
این هفته تصمیم گرفتیم نگاهی کنیم به سه استانی که در این رده‌بندی بعد از تهران قرار گرفتند یعنی خوزستان و بوشهر و اصفهان و به جز آن، نگاهی بیندازیم به وضعیت استان کرمان. استانی که در رده‌بندی کلی نهم کشور از نظر میزان تولید ثروت قرار گرفته ولی به دلیل حجم بالای معادن آن، به تعبیر برخی ثروتمندترین استان کشور البته به صورت بالقوه است. 
چه کردیم؟ در هر استانی نگاهی کردیم به صنایع، معادن و احیانا بخش کشاورزی پررنگ آن استان و دیدیم که این استان به چه صورت دارد تولید ثروت می‌کند. ناگفته پیدا است که این تولید ثروت به معنای تولید شغل و افزایش درآمد مردم استان هم هست ولی فعلا ما به تاثیرات این صنایع روی اقتصاد استان‌ها کاری نداریم. صرفا به این نکته پرداختیم که این استان‌ها چه منابعی برای تولید این میزان از ثروت در کشور دارند. 

---

بازار

---

خوزستان؛ ۸۵ درصد چاه‌های نفت اینجاست
خوزستانی‌ها از مدت‌ها قبل خود را افرادی می‌دانستند که «صاحب میز» بودند یا به عبارتی میز را «حساب» می‌کردند و از این رو شرایط سخت اقتصادی و نبود برخی از امکانات مثل آب یا گاز، به شدت آن‌ها را رنج می‌داد. حالا با هم ببینیم که آن‌ها واقعا چه نقشی در اقتصاد ایران دارند؟

1- به طور کلی در سال ۱۴۰۰، میزان ارزش افزوده تولید شده در استان خوزستان هزار و ۴۶۴ هزار میلیارد تومان بوده است. به این ترتیب این استان در سال ۱۳۹۸، ۱۴.۸ درصد و در سال ۱۴۰۰، ۱۶.۳ درصد در ارزش افزوده کشور نقش داشته است. 

2- پیش از هر چیز طبیعتا ذهن به سمت چاه‌های نفت می‌رود. آمارها نشان می‌دهد که ۸۵ درصد از چاه‌های نفت کل کشور در خوزستان هستند و حدود ۲۷ درصد از این میزان در محدوده شهری اهواز قرار دارند. ۱۲ سال پیش از این گفته می‌شد که اهواز ۵۰۰ حلقه چاه نفت دارد و آمارهای سال ۱۴۰۱ نشان می‌دهد که حدود ۶۰ درصد از حریم شهر اهواز با حریم تاسیسات نفتی تداخل دارد. به طور کلی گفته می‌شود که نفت در ارزش افزوده استان سهم ۷۰ درصدی دارد. اگر نفت را از اقتصاد خوزستان حذف کنیم جایگاه این استان در تولید ثروت در کشور از رتبه دو به رتبه ۵ تنزل پیدا می‌کند.

3-پس از نفت، گروه خدمات نقش ۱۴ درصدی در اقتصاد خوزستان داشته و سهم گروه صنایع و معادن حدود ۱۳ درصد است. آن طور که سایت فردای اقتصاد در یک گزارش آورده، در بخش صنعت نزدیک به ۸۵ درصد ارزش افزوده متعلق به سه رشته‌فعالیت «تولید مواد شیمیایی و فرآورده‌های شیمیایی» با ۵۴.۵ درصد، «تولید فلزات پایه» با ۱۸.۰ درصد و «تولید محصولات غذایی» با ۱۱.۸ درصد است. نکته حائز اهمیت آنکه ۹۳ درصد ارزش افزوده بخش صنعت در استان مربوط به کارگاه‌های بزرگ است، در حالی که این نسبت در کشور ۷۸ درصد است و لذا کارگاه‌های کوچک که عموما سهم بالایی در اشتغال دارند در استان توسعه پیدا نکرده‌اند. 

4-منظور از تولید مواد شیمیایی و فرآورده‌های شیمیایی را می‌توان پدیده‌هایی مانند پالایشگاه نفت خوزستان یا پتروشیمی‌های مستقر در ماهشهر دانست. آمارهای سال ۱۴۰۰ نشان می‌دهد ۳۰ درصد از کل محصولات پتروشیمی ایران در خوزستان تولید می‌شود. در منطقه ویژه اقتصادی پتروشیمی ماهشهر در آن سال نزدیک به ۳۰ هزار نفر مشغول به کار بودند. 

5-اما برسیم به موضوع تولید فلزات. حتما تاکنون نام فولاد خوزستان را شنیده‌اید. شرکتی که طبق اطلاعات مالی سال ۱۴۰۲، بیست و یکمین شرکت بزرگ ایران با ۸۴ هزار میلیارد تومان فروش است و این در حالی است که یک سال پیش از آن میزان فروش این شرکت ۵۴ هزار میلیارد تومان بوده است. جالب است بدانید که در خوزستان سالیانه ۸.۵ میلیون تن فولاد تولید می‌شود و این استان از این نظر رتبه سوم کشور را در اختیار دارد و تا پایان سال آینده می‌خواهد این میزان را به ۱۳ میلیون تن تولید برساند. 

6-ممکن است تاکنون در مورد سهم خوزستان در سبد غذایی مردم چیزی نشنیده باشید ولی در جریان باشید که در بخش کشاورزی، این استان با سهم بیش از ۶.۵ درصد از ارزش افزوده کشاورزی کشور، در جایگاه چهارم قرار دارد. تقریبا ۳۴ درصد از مساحت استان اراضی مستعد کشاورزی است و استان از نظر سطح زیر کشت و میزان تولید محصولات زراعی رتبه اول کشوری را دارد و  بیش از ۷۳ درصد ارزش افزوده کشاورزی استان مربوط به فعالیت زراعت و باغداری است، با این وجود صنایع تبدیلی و تکمیلی کشاورزی استان توسعه لازم را پیدا نکرده‌اند.

7-حالا ممکن است پیش خودتان فکر کنید که مگر کدام یک از مواد غذایی در خوزستان تولید می‌شود که پاسخ این است: در سال زراعی ۱۴۰۳ – ۱۴۰۲، ۵۳۵ هزار هکتار از مزارع آبی و ۲۱۹ هزار هکتار از مزارع دیم استان خوزستان به کشت گندم به عنوان یک محصول استراتژیک اختصاص یافته و حدود یک میلیون و ۶۲۰ هزار تن دانه طلایی گندم از کشاورزان خریداری شده تا استان خوزستان بار دیگر رکورددار خرید تضمینی گندم در کشور باشد. چغندرقند پاییزه یکی دیگر از محصولات مهم پاییزه خوزستان است که سال گذشته در سطح ۲۰ هزار ۳۵۰ هکتار از اراضی کشاورزی استان توسط ۱۴ کارخانه کشت و با پایان برداشت حدود یک میلیون و ۳۷۵ هزار تن چغندرقند پاییزه تولید شد که رتبه نخست کشور را به خود اختصاص داد.

بوشهر؛ استانی که هر سال ۲۶ میلیارد دلار گاز تولید می‌کند
بوشهر، استانی که به بالاترین میزان درآمد سرانه در کشور (حاصل تقسیم ثروت تولید شده در استان بر میزان جمعیت و نه درآمد واقعی افراد) مشهور است؛ بدون نفت و گاز و پتروشیمی تقریبا جزو استان‌های کم‌درآمد کشور است و رتبه ۲۳ را از آن خود می‌کند. 

1- بنابراین می‌توان شاه‌کلید اقتصاد این استان را مجتمع گاز پارس جنوبی دانست.  شرکت مجتمع گاز پارس جنوبی که یکى از شرکت‌هاى فرعى شرکت ملى گاز ایران است که در سال 1377 تاسیس و عهده دار مسئولیت بهره‌بردارى از تاسیسات خشکى فازهاى چندگانه میدان گازى به شرکت مجتمع گاز پارس جنوبی شده است. تاسیساتى که طراحى و اجراى آن‌ها را شرکت نفت و گاز پارس از شرکت‌هاى فرعى نفت ایران انجام داده است. 

سایت هاى 1 و 2 این شرکت در شهرستان‌های عسلویه و کنگان شامل 24 فاز گازى است که فازهاى 1 تا 10 و 15 تا 21 در سایت 1 (عسلویه) و فازهاى 11 تا 14، فاز 19 و فازهاى 22 تا 24 در سایت 2 (کنگان) قرار دارند.

میدان گازی مشترک پارس جنوبی در آب‌های سرزمینی ایران و قطر و در فاصله ۱۰۵ کیلومتری ساحل بندر عسلویه قرار دارد و ۹ هزار و ۷۰۰ کیلومتر وسعت آن است. تقریبا دو برابر استان البرز. این میدان در عمق ۳ هزار متری زیر کف دریا قرار دارد و عظیم‌ترین میدان گازی جهان است. بخش ایرانی این میدان ۳ هزار و ۷۰۰ کیلومتر مربع وسعت دارد یعنی ۳۸ درصد از میدان کلی و  ذخیره آن 14 تریلیون مترمکعب گاز و 17 میلیارد بشکه میعانات گازى است. این میزان معادل 8% ذخایر گاز جهان و 50% ذخایر گاز کشور است. 

در دی ماه سال گذشته اعلام شده بود که فقط از ابتدای دهه ۹۰، بیش از 577 میلیارد متر مکعب گاز شیرین و پالایش شده در پالایشگاه‌های پارس جنوبی تولید و به بازارهای داخلی و خارجی عرضه شده که ارزش این میزان گاز و محصولات گازی آن، حدود 340 میلیارد دلار است. یعنی تقریبا 26 میلیارد دلار هر سال. 

2- علاوه بر این حدود ۱۰ درصد از نفت کشور در این استان قرار دارد و مهم‌تر از آن اینکه ۹۰ درصد از صادرات نفت کشور از این استان و به طور مشخص از پایانه نفتی جزیره خارک انجام می‌شود.

3-بوشهر البته صنایع مهم دیگری هم دارد. مدیرکل صنعت، معدن و تجارت استان، بزرگ‌ترین دارایی استان بعد از نفت و گاز را شرکت صنعتی دریایی یا همان صدرا می‌داند. شرکت صدرا فعالیت خود را به هدف ساخت و تعمیر کشتی در سال ۱۳۴۷ در بوشهر آغاز کرد و پس از انقلاب در سال ۵۷ صدرا فعالیت خود را در حوزه فراساحل نیز گسترش داد و در حال حاضر در زمینه ارائه خدمات مهندسی، کشتی‌سازی، ساخت و نصب پایانه‌های نفتی و تأسیسات فراساحلی نفت‌وگاز، بندرگاه‌ها، حفاظت ساحلی و اسکله‌سازی فعالیت می‌کند و یکی از بزرگ‌ترین پیمانکاران طرح‌های فراساحلی نفت‌وگاز ایران است و برای این کار، گواهینامه ایزو ۹۰۰۱ دریافت کرده است. 

4-بوشهر ۵۲ درصد از کل سواحل خلیج فارس را هم دارد و پتانسیل عظیمی برای توسعه تجارت دریایی دارد ولی این ظرفیت در حال حاضر بیش از هر چیز دست کم در ذهن مردم همان بارهای ته‌لنجی و قاچاقی است که به طور مشخص در گناوه فروخته می‌شود. 

5-ما نمی‌گوییم ولی کارشناسان می‌گویند اگر برخی اقدامات در حوزه زیرساخت‌های حمل‌ونقل برای بوشهر انجام شود و مثلا این استان به شبکه ریلی متصل شود یا آزادراه بوشهر - شیراز که می‌تواند نقش مهمی در افزایش سرعت انتقال کالا ایفا کند، تکمیل و بندر بوشهر لایروبی شود (موضوعی که حالا باعث شده کشتی‌های با تناژ بالا نتوانند در این بندر پهلو بگیرند) اتفاقات بسیار مهم‌ترین در حوزه اقتصادی در این استان رخ خواهد داد. 

اصفهان؛ استان فرش و فولاد و شیر
۵ سال پیش گفته می‌شد از هر ۱۰۰ تومانی که در این کشور ثروت تولید می‌شود؛ ۶ تومان آن سهم استان اصفهان است. 

1-این استان به تنهایی ۵۰ درصد از فولاد کشور را تولید می‌کند. در مورد فولاد مبارکه  باید بگوییم که:

فولاد مبارکه طبق رده‌بندی صد شرکت برتر ایران که سازمان مدیریت صنعتی طبق اطلاعات سال مالی ۱۴۰۲ منتشر کرده است؛ ششمین شرکت برتر ایران و اولین شرکت فولادی کشور است. این شرکت در سال ۱۴۰۲، ۳۰۰ هزار میلیارد تومان فروش داشته که تقریبا ۵۰ درصد نسبت به سال قبل از آن بیشتر است. هم‌چنین ارزش این شرکت در بورس تهران، بر مبنای اطلاعات دیروز بازار سرمایه ۵ هزار و ۸۵۳ میلیارد و ۶۰۰ میلیون تومان است.

2-از سوی دیگر این استان قطب تولید فرش ماشینی و نیز یکی از قطب‌های تولید فرش دستی در ایران است. فقط یکی از تولیدکنندگان فرش در این استان که تبلیغات خاطره‌انگیزی هم در سال‌های قبل در تلویزیون داشته است سال قبل در مصاحبه‌ای گفته بود در این مجموعه در سال ۱۴۰۱، ۱.۵ میلیون متر مربع یعنی به اندازه ۲۵۰ هزار فرش شش متری، تولید شده و به ۴۰ کشور دنیا صادر می‌شود. میزان صادرات این شرکت در سال 1401، ۱۰ میلیون دلار بوده است. البته این را باید گفت که اصفهانی‌ها فقط فرش تولید نمی‌کنند و رتبه دوم تنوع تولید صنایع دستی جهانی بعد از هند را دارند. 

3-اصفهان از زاویه دیگری به عنوان صنعتی‌ترین استان ایران شناخته می‌شود. بیش از ۹ هزار واحد تولیدی کوچک و بزرگ با سرمایه 22 هزار میلیارد تومانی و اشتغال ۲۶۳ هزار نفر، حدود ۸۴۰ معدن در حال بهره‌برداری با سرمایه‌گذاری بیش از هزار میلیارد تومانی و حدود ۲۰۰ هزار واحد صنفی، در این استان مشغول به کار هستند. 

4-خوزستان و کرمان و بوشهر هم که در این صفحه نقلی از آن‌ها آمد، استان‌های گردشگرپذیری هستند ولی در میان این استان‌ها اصفهان از همه توریستی‌تر است. بیش از 8 میلیون گردشگر داخلی و 500 هزار گردشگر خارجی سالانه از اصفهان بازدید می‌کنند، بیش از ۲۰۰ هتل و اقامتگاه فعال در این استان وجود دارد و گفته می‌شود که میزان درآمد این استان از گردشگری سالیانه حدود ۱۰ هزار میلیارد تومان است.

5-و در نهایت باید به بخش کشاورزی استان اصفهان اشاره کنیم که البته تصویر آن در سال‌های اخیر، تصویر مبارزه با بی‌آبی بوده ولی عددها حکایت دیگری از میزان فعالیت‌های کشاورزی در این استان دارند. بیش از ۷۰۰ هزار هکتار زمین کشاورزی که ۳۰ درصد از آن برای کشت گندم و جو مورد استفاده قرار می‌گیرد، رتبه اول کشور در تولید محصولات گلخانه‌ای با سطح کشت 2400 هکتار (شامل 2200 هکتار سبزی و صیفی و 200 هکتار گل و گیاهان زینتی) و تولید 573 هزار تن انواع محصولات سردخانه‌ای با ظرفیت 200 تن انبار بالای صفر، رتبه سوم کشور در زمینه تولید عسل با 31 هزار تن، رتبه اول تولید شیر در کشور با ۲.۱ میلیون تن، رتبه دوم تولید تخم مرغ با تولید 93.4 هزار تن، رتبه دوم تولید گوشت در کشور با تولید 192 هزار تن . رتبه سوم تولید سیب‌های درختی و زمینی.

6-جالب خواهد بود اگر نگاهی هم بیندازیم به سایت معاونت اقتصادی وزارت خارجه و ببینیم این وزارتخانه، اصفهان را چطور برای خارجی‌ها توصیف کرده است: 

* رتبه اول صنعت سیمان با بیش از 12 درصد تولید کشور

* رتبه اول تولید صنعت طلا و جواهر با اختصاص بیش از 50 درصد از کارگاه‌های کشور

*شرکت پالایش نفت اصفهان تولید کننده 23 درصد فرآورده‌های نفتی کشور

*شرکت‌های نساجی اصفهان رتبه اول در ایران با تولید 35 درصد محصولات نساجی

*شرکت‌های حمل و نقل داخلی، رتبه اول حمل و نقل بار و مسافر در کشور با 59000 راننده

*شرکت‌های تولید سنگ با بیش از 70 نوع سنگ ساختمانی و تزئینی

کرمان؛ شرکتی غیردولتی که ۱۵ هزار میلیارد گردش مالی داشته
اقتصاد کرمان، اقتصاد متنوعی است و ما تلاش کردیم اینجا به ابعاد مختلف آن از خودرو تا معدن و پسته و خرما نگاهی داشته باشیم:

1- موسسه مولی‌الموحدین احتمالا پولسازترین موسسه غیردولتی در کرمان است. موسسه‌ای که در نیمه دهه شصت توسط برخی از چهره‌های سیاسی آن دوران به محوریت خانواده مرعشی که از اقوام اکبر هاشمی‌رفسنجانی بودند، تاسیس شد و در حال حاضر ۱۰۰‌درصد هواپیمایی ماهان و حدود نیمی از سهام کرمان‌موتور را در اختیار دارد. دو رقم بیان شده رسمی در مورد گردش مالی این موسسه را نقل می‌کنیم تا میزان مشارکت این موسسه در اقتصاد این استان مشخص شود.

در آذر سال ۹۸، احمد مرادعلیزاده، رئیس هیات مدیره این موسسه گفته: از سال ۹۳ تا ۹۷ مجموع فروش شرکت‌های فعال در ارگ جدید بم (که زیر نظر این موسسه هستند) حدود ۴۰ هزار میلیارد تومان بوده و جمعا حدود هشت هزار میلیارد تومان به دولت پرداخت شده است.  و در دی‌ماه همان سال، فرمانده سپاه ثارالله استان کرمان گفته: بین ۱۳ تا ۱۵ هزار میلیارد تومان گردش مالی یا درآمد این شرکت است. 

2-همچنین باید به منطقه ویژه اقتصادی ارگ جدید بم اشاره کنیم که از سال ۱۳۷۶ کار خود را آغاز کرده و قطب خودروسازی خصوصی در ایران است. در این مجموعه دو شرکت مهم وجود دارد. یکی شرکت کرمان‌موتور و دیگری شرکت مدیران خودرو. کرمان‌موتور از اوایل دهه هفتاد کار خود را آغاز کرده است. در ابتدا شریک تجاری دووی کره جنوبی در ایران بود و بعد به فولکس‌واگن و هیوندایی رفت ولی هر سه شریک را به دلیل تحریم، بعد از مقطعی از دست داد و از اوایل دهه هشتاد عمده سرمایه‌گذاری خود را روی شراکت با خودروسازهای چینی قرار داد.

مدیران خودرو اما از همان ابتدای فعالیت خود یعنی اوایل دهه هشتاد، به سمت شراکت با خودروسازهای چینی و به‌طور مشخص کارخانه چری رفت و خودروهای این کارخانه ازجمله خودروهای کوچک ام‌وی‌ام را تولید می‌کرد. از نظر مالکیتی مدیران‌خودرو یکی از زیرمجموعه‌های کرمان‌موتور است و مالکیت کرمان‌موتور عمدتا در اختیار خیریه‌ به‌نام مولی‌الموحدین است. 

3-یکی دیگر از نقش‌های مهم استان کرمان در عرصه اقتصادی ایران، در حوزه معدن است. به‌طور کلی حجم ذخایر معدنی شناخته شده استان کرمان 3/5 میلیارد تن است که شامل یک میلیارد و ۷۰۰ میلیون تنی مس، ۷۰۰ میلیون تن آهن، ۱۲۰ میلیون تن زغال‌سنگ و... است. نامدارترین معدن این استان، مس است که به‌طور عمده به معدن مس سرچشمه در نزدیکی رفسنجان و حدود ۲۰۰ کیلومتری کرمان اشاره دارد. گفته شده در این معدن، حدود ۱ میلیارد و ۲۰۰ میلیون تن ذخایر سنگ سولفوری وجود دارد. معدن مهم دیگر این استان، سنگ‌آهن گل‌گهر سیرجان است که ۵۰‌درصد از کل نیاز فولاد مبارکه اصفهان و خوزستان را تامین می‌کند. به‌جز این معادن، معادن مس در شهربابک، زغال‌سنگ و سرب و روی در کوهبنان، کرومیت در بافت، جیرفت و کهنوج و تیتانیوم در کهنوج از دیگر معادن مشهور این استان هستند. 

4-نمی‌شود که از کرمان صحبت کنیم و یادی از پسته این استان نکنیم. البته طی ۲‌سال گذشته بر اثر سرما یا گرمازدگی، میزان تولید پسته در کل کشور حدود پنجاه درصد کاهش پیدا کرده ولی امسال به گفته رئیس هیات مدیره انجمن پسته ایران پیش‌بینی شده که ۲۰۰ هزار تن پسته در کشور تولید شود که نیمی از آن محصول استان کرمان و نیم دیگر محصول ۲۶ استان دیگر است. قطب پسته ایران، شهر رفسنجان در این استان است. 

البته فقط نباید به خرما، گل محمدی و پسته اکتفا کنیم. به‌طور کلی گفته شده که یک‌چهارم کل باغ‎های ایران در کرمان قرار دارد و رتبه اول تولیدات باغی کشور با ۷۰ نوع محصول باغی به این استان تعلق دارد. در کرمان 54 نوع محصول زراعی هم به‌دست می‌آید. بنابراین باید گفت که این استان در تولید محصولات دیگری مانند مرکبات و حتی گردو نیز در رتبه‌های برتر قرار دارد. به این ترتیب این استان چهار درصد از کل تولید ناخالص داخلی و رتبه اول در صادرات غیرنفتی در سه سال گذشته و رتبه اول سرمایه‌گذاری خارجی در سال گذشته را در اختیار گرفته است. 

5-طبیعتا به خاطر این گرما، کرمان یکی از قطب‌های تولید خرما در کشور است. خرما در کرمان عمدتا در جنوب این استان یعنی هشت شهرستان جیرفت، عنبرآباد، کهنوج، منوجان، رودبار جنوب، قلعه گنج، فاریاب و جازموریان و شرق آن یعنی شهرستان‌های بم، نَرماشیر، فَهرج و ریگان تولید می‌شود. در هشت شهرستان جنوب این استان ۳۱ هزار نخل بارور وجود دارد که بیش از ۲۲۰ هزار تن خرما سالانه از آن به دست می‌آید و نزدیک به ۶۵ هزار تن آن صادر می‌شود. بیشترین میزان تولید خرما در این منطقه، از نوع مضافتی است. بهترین خرمای مضافتی اما برای شهرستان بم است که در آن جا حدود ۱۰ هزار هکتار نخلستان خرما وجود دارد و حدود ۷۰ تا ۸۰ هزار تن خرما از این مساحت به دست می‌آید.