ظرفیت‌های تمدن‌ساز زیارت اربعین مغفول مانده است

مهر/ قم- استاد دانشگاه قم زیارت‌نامه‌ها را از ظرفیت‌دارترین متون برشمرد و گفت: ظرفیت‌های تمدن‌ساز زیارت اربعین مغفول مانده است و نیازمند بازتعریف است.

به گزارش خبرنگار مهر، حجت‌الاسلام والمسلمین فخر روحانی پیش از ظهر شنبه در چهارمین همایش بین‌المللی معرفت و رسالت حسینی که در دانشگاه قم برگزار شد، با مقایسه رویکرد غربی و اسلامی در علوم انسانی اظهار کرد: در کشورهای غربی به‌دلیل محوریت نگاه سکولار و انسان‌محور، علوم انسانی و به‌ویژه زبان‌شناسی از داده‌های دینی فاصله گرفته‌اند و توجه به متون مذهبی در این نظریه‌ها جایگاه چندانی ندارد.

---

بازار

---

وی با ذکر مثالی از ویلیام جیمز، فیلسوف آمریکایی قرن بیستم، گفت: جیمز در سال ۱۹۰۲ میلادی در کتاب خود دعا را پدیده‌ای توصیف‌ناپذیر معرفی می‌کند و حال آن‌که ناتوانی او در تحلیل چنین پدیده‌ای نشان می‌دهد که ابزارهای تحلیلی غربی برای بررسی متونی چون زیارت‌نامه‌ها ناکافی است.

حجت‌الاسلام فخر روحانی در ادامه تصریح کرد: اگر بخواهیم جنبه‌های تمدنی حرکت اربعین را تحلیل کنیم، ناچاریم از داده‌های دینی بهره ببریم و زیارت اربعین به‌عنوان یکی از متون حدیثی و معتبر شیعه، با ساختار منحصر به‌فرد زبانی خود، پتانسیل‌های فراوانی برای تبیین نظریه‌های جدید زبان‌شناسی اسلامی دارد.

وی با اشاره به نظریه نقش‌های شش‌گانه زبان که نخستین‌بار توسط رومن یاکوبسن در دهه ۱۹۶۰ میلادی در دانشگاه MIT ارائه شد، افزود: این نظریه در توصیف کارکردهای زبان به جنبه‌هایی چون اطلاع‌رسانی، ابراز احساسات، ارتباط بین‌فردی و… می‌پردازد، اما نمی‌تواند پدیده‌هایی مانند «زبان ارادت‌ورزانه» موجود در متون زیارتی را توصیف کند.

وی خاطرنشان کرد: در زیارت اربعین، نقش‌های جدیدی از زبان مشاهده می‌شود؛ مانند نقش ارادت‌ورزانه که زائر بدون انتظار پاسخ، از سر تعظیم و محبت با امام معصوم سخن می‌گوید و این رفتار گفتاری در قالب مفاهیم جدیدی باید بازتعریف شود.

این استاد دانشگاه قم گفت: در زیارت‌نامه‌ها، برخلاف گفتارهای معمول زبان که میان دو فرد حاضر برقرار می‌شود، با متنی روبرو هستیم که از سوی زائر خوانده می‌شود اما متوجه فردی غایب و در عین حال حاضر در دل و ایمان او است و این ساختار پیچیده در نظریه‌های زبان‌شناسی غربی جایگاهی ندارد.

وی ادامه داد: زیارت‌نامه‌ها متونی هستند که هر بار به دست زائران جدیدی خوانده می‌شوند و با آن‌که نویسنده اصلی آن‌ها امام معصوم است، در هر بار قرائت، به شکل تازه‌ای حیات می‌یابند و این «تکثر معنایی» و «بازآفرینی مستمر» ویژگی‌هایی است که نظریه‌های سنتی زبان آن را نادیده می‌گیرند.

حجت‌الاسلام روحانی گفت: زبان‌شناسی غربی عمدتاً بر ارتباطات زنده و لحظه‌ای تمرکز دارد، در حالی‌که در زیارت، زائر با شخصیتی سخن می‌گوید که پاسخ شنیداری دریافت نمی‌شود اما رابطه زبانی و ارتباطی به‌طور عمیق شکل می‌گیرد و این ویژگی‌ها باید در چارچوب‌های نوین زبان‌شناسی اسلامی تحلیل شوند.

این استاد دانشگاه قم همچنین گفت: در روایتی از امام صادق (ع) آمده است که اگر نتوانستی به زیارت بروی، بگو: «السلام علیک یا اباعبدالله» و این عبارت ساده، در عین اختصار، حامل یک پیام زیارتی کامل است.

این پژوهشگر حوزه عاشورا در پایان با اشاره به سابقه ورود واژه «زیارت» به زبان انگلیسی در اواخر قرن هجدهم میلادی تصریح کرد: با تکیه بر مفاهیم و ابزارهای علوم انسانی اسلامی، می‌توان چارچوب‌های مفهومی تازه‌ای در حوزه زبان‌شناسی دینی و مطالعات متون زیارتی ارائه کرد.

حجت‌الاسلام روحانی بیان کرد: اگر این مسیر ادامه پیدا کند، قطعاً شالوده‌هایی برای شکل‌گیری علوم انسانی اسلامی اصیل، به‌ویژه در حوزه زبان‌شناسی، ریخته خواهد شد.