خراسان جنوبی نگارخانه‌ای باشکوه از آیین‌های محرم

ایرنا/ آیین‌های محرم در خراسان جنوبی نه تنها مراسمی مذهبی، بلکه نگارخانه‌ای از فرهنگ، هنر و تاریخ عاشورا است که با اجرای ویژه و منحصر به فرد در مناطق مختلف استان، جلوه‌ای باشکوه از ارادت و پایبندی مردم به سنت‌های دیرینه را به نمایش می‌گذارد.

ماه محرم در خراسان جنوبی با آیین‌های سنتی و متنوع خود، جلوه‌ای خاص از حماسه عاشورا و فرهنگ بومی این دیار را به نمایش می‌گذارد. از بیل‌زنی خوسف تا تعزیه زعفرجن بشرویه و مشعل‌گردانی سربیشه، هر مراسم نمادی از پیوند عمیق مردم با تاریخ و میراث معنوی است که سال‌ها به‌صورت زنده و باشکوه برگزار می‌شود و نه تنها نشانه‌ای از عزاداری مذهبی بلکه سندی زنده از هویت فرهنگی این استان به شمار می‌آید.

---

بازار

---

محرم، ماه عزای سرور و سالار شهیدان حضرت امام حسین (ع) و یادآور حماسه عاشوراست که هر ساله در سراسر ایران اسلامی با شور و شکوه فراوان برگزار می‌شود.

این ایام به عنوان مهمترین مناسبت مذهبی شیعیان، فرصتی است تا مردم با برپایی مراسم‌های سنتی و آیینی، ارادت خود را به خاندان اهل بیت (ع) نشان داده و از درس‌های نهضت عاشورا، به ویژه ایستادگی در برابر ظلم و ستم، عبرت بگیرند.

در خراسان جنوبی، این ماه پرمعنا با مجموعه‌ای از آیین‌های خاص و متنوع همراه است که هر کدام جلوه‌ای از فرهنگ بومی، تاریخ و اعتقادات مذهبی مردم این دیار را به نمایش می‌گذارند و گنجینه‌ای ارزشمند از میراث معنوی و فرهنگی این منطقه محسوب می‌شوند.

آیین‌های ماه محرم در خراسان جنوبی که برخی از آنها در فهرست آثار معنوی کشور به ثبت رسیده‌اند، جلوه‌ای زنده از باورها و هویت مردم این منطقه است.

بیل‌زنی، نمادی زنده از حماسه کربلا

یکی از منحصر به فردترین مراسم‌های این استان، «بیل‌زنی» در شهرستان خوسف است که تنها آیین از این نوع در خراسان جنوبی محسوب می‌شود و در هیچ یک از شهرستان‌های دیگر دیده نمی‌شود.

این مراسم که ظهر عاشورا فقط در شهر خوسف برپا می‌شود در این شهر سابقه طولانی داشته و به اعتقاد مردم این مراسم در سال ۱۳۲۷ شمسی ممنوع شد و برگزار نشد ولی پس از مدتی دوباره به مرحله اجرا درآمد.

در این آیین، چهار دسته ۱۵ نفره، بیل به دست حلقه زده و با حرکات منظم و هم‌آوازی شعار «حیدر علی» را سر می‌دهند، این مراسم نمادی از حضور طایفه بنی‌اسد است که پس از واقعه کربلا با بیل به خاک‌سپاری شهدای کربلا پرداختند.

عقد عَلَم، نشانه شروع ماه عزا

عَلَم مهمترین وسیله در اجرای مراسم سوگواری محرم به شمار می‌رود در هر یک از نقاط استان هر یک از علم‌ها را به نشانه امام حسین (ع) و اصحابش نامگذاری کرده و هر علم را نمادی از آن شخصیت می‌پندارند.

مراسم علم‌بندان یا عقد علم در بیرجند و برخی مناطق دیگر استان در غروب آخرین روز ماه ذی‌الحجه انجام می‌شود که نشانه شروع مراسم ماه محرم هست.

در برخی روستاها این مراسم در روزهای پنجم، ششم و هفتم محرم آغاز می‌شود و علت آن را ورود اهل بیت به کربلا ذکر می‌کنند.

عَلَم‌ها اغلب بانی و علم‌چی دارند که صاحب علم محسوب می‌شوند، این کار به طور موروثی از پدر به پسر بزرگ تر خانواده می‌رسد.

روز علم‌بندان مردم را به وسیله چاووشی خوانی یا اعلام از بلندگو آگاه می‌سازند پس از جمع شدن مردم، بزرگان و سادات محل لباس‌ها، دستمال، پارچه‌ها و توغ «towq» علم را می‌بندند و در حین کار اسپند دود می‌کنند، یک نفر چاووشی می‌خواند و دیگران صلوات می‌فرستند.

تعزیه زعفرجن بشرویه نمایشی معنوی از عاشورا

تعزیه "زعفرجن" آیین نمایشی است از زعفرجن که در روز دهم محرم (عاشورا) به همراه تعدادی از اجنه به همراهی و کمک امام حسین (ع) و یارانشان می‌آیند و امام حسین (ع) پیشنهاد وی را قبول نکرده و رد می‌کند.

به محض ورود زعفرجن و چهره به چهره شدن با امام حسین(ع) اجازه ورود به صحنه جنگ می‌خواهد اما امام حسین(ع) در جواب زعفرجن می‌فرماید« خداوند تو را بیامرزد تو به وظیفه‌ات عمل کرده‌ای اما امروز باید حجت تمام شود».

لباس مخصوص توسط بانوان بشرویه‌ای که در هنر خیاطی مهارت دارند و موروثی (از مادران به دخترها مننتقل شده) دوخته و آماده می‌شود.

تعداد افرادی که نقش اجنه دارند بین ۲۰ تا ۳۰ نفر است، سردسته آنها با در دست داشتن علم «علمدار» پشت سر زعفرجن قرار دارد و همچنین یک نفر دیگر به عنوان خدمتکار زعفرجن پشت سر اوست که وسیله‌ای چوبی و چهار ضلعی شکل «چوب درخت گردو یا چنار» به عنوان سایه‌بان یا سایه‌انداز در دست دارد و بالای سر زعفرجن گرفته است.

این وسیله چوبی به «چرخچه» مشهور است (به این علت نامگذاری شده که شبیه دستگاه نخ ریسی سنتی بوده است) و در پشت سر این دو نفر جنیان دیگر قرار دارند که از نظر رتبه و منزلت با هم فرقی ندارند، این آیین و مراسم در فهرست آثار معنوی کشور به ثبت رسیده است.

عماری ورپوشم روایتگر تاریخ عاشورا

علاوه بر این، مراسم «عماری ورپوشم» در همان شهرستان که قدمتی بیش از یک قرن دارد، توسط بانوان به منظور پوشاندن صندوقی که نمادی از عزاداری است انجام می‌گیرد و روایتگر خمیدگی حضرت زهرا (س) در سوگ امام حسین (ع) است.

قدمت برگزاری این مراسم به بیش از ۱۰۰ سال پیش می‌رسد. مراسم توسط بانوان در روز اول ماه محرم و در محل سرای سرکه که از بناهای تاریخی شهرستان بشرویه است برگزار می‌شود.

قبل از شروع مراسم سوگواری خواندن و قرائت ادعیه به عنوان مقدمه و ورپوشی عماری (پوشاندن عماری به وسیله پارچه) انجام می‌شود.

اسکلت عماری به علت استحکام و دوام بیشتر از چوب درخت چنار یا گردو درست می‌شود، بانوان به وسیله پارچه‌هایی که مخصوص همین کار است و توسط مردم به عنوان نذر اهدا می‌شود عماری را می‌پوشانند و به وسیله نخ و سوزن می‌دوزند.

در اسکلت عماری، قسمت بالای آن دارای یک زوایه‌ای است که این زاویه نمادی از خمیدگی حضرت زهرا(س) در مصیبت امام حسین(ع) است.

۱۴ چادر در رنگ‌ها و نقش‌های مختلف به نیت ۱۴ معصوم انداخته و اطراف آن را با سوزن و نخ می‌دوزند. بعد از این مرحله آینه در جلوی عماری نصب می‌کنند.

آینه‌ها معمولا در جلو عماری نصب می‌شود چون عماری همان وسیله انتقال افراد آسمانی به زمین است به نوعی می‌خواهند تعبیر نور و روشنایی را نشان دهند و معمولا ۱۲ آینه به نیت و نماد ۱۲ امام نصب می‌شود.

شبیه‌خوانی، نمایشی مذهبی و سنتی در خراسان جنوبی

در برخی روستاهای خراسان جنوبی، «شبیه‌خوانی» یا تعزیه به عنوان نمایش مذهبی و آیینی همچنان برگزار می‌شود.

این آیین‌ها شامل اجرای وقایع کربلا با برپایی علم و خیمه و دعوت مردم با شیپور یا طبل است که در بیشتر مناطق، تنها در روز عاشورا اجرا می‌شود، این هنر نمایشی علاوه بر جنبه مذهبی، به حفظ و انتقال فرهنگ محلی کمک می‌کند.

تعزیه در لغت به معنای نمایش مذهبی، سوگواری، عزاداری و یاد بود عزیزان است، ولی در اصطلاح نوعی نمایش مذهبی است که برخلاف معنی لغوی آن، غم انگیزبودن شرط حتمی آن نیست و ممکن است گاهی خنده‌آور هم باشد.

به تعزیه «شبیه خوانی » هم گفته می‌شود و نمایشی است که در آن یکی از وقایع کربلای حسینی را اجرا می‌کنند. قبل از شبیه‌خوانی عده‌ای مقدمات مجلس را مهیا می‌کنند و ابزار و لوازم شبیه را در جای خود قرار می‌دهند که این کار با عَلَم و خیمه برپا کردن، شروع می‌شود.

وقتی مقدمات فراهم شد، شخصی به وسیله بوق (نوعی شیپور) و یا بلندگو و یا نواختن طبل افراد محل را به شبیه‌خوانی دعوت می‌کند.

تکیه بندان و سنگ‌زنی درمیان

مراسم «تکیه‌بندان» در روستای سرخنگ شهرستان درمیان نیز از دیگر آیین‌های شاخص محرم است که هر ساله در دوم محرم برگزار شده و با تزئین تکیه به وسیله پارچه‌ها و کتیبه‌های رنگارنگ، آغازگر مراسم عزاداری است.

این مراسم هر سال در محل تکیه حاج عبدالرسول از روستای سرخنگ شهرستان درمیان برگزار می‌شود. بنای اولیه تکیه در دوره قاجار احداث شده و در اوایل انقلاب بازسازی شده است.

برای اجرای این مراسم نمایندگانی از اولاد حاج عبدالرسول در محل تکیه حاضر می‌شوند و نخست مراسم علم بندان برای عَلَمی که در صحن تکیه بر پا می‌شود اجرا و بعد آماده‌سازی تکیه برای انجام مراسم ماه محرم و تزئین فضای داخلی تکیه به وسیله پارچه‌های رنگارنگ، کتیبه‌ها و پارچه نوشته‌ها صورت می‌گیرد.

یکی از تزئینات جالب تکیه دستمال‌های آویز و رنگارنگ متعددی است که سراسر سقف تکیه را زینت داده و جلوه‌ای زیبا به تکیه می‌دهد. با انجام مراسم تکیه‌بندان به طور رسمی مراسم عزاداری سرور و سالار شهیدان در روستا آغاز می‌شود.

این آیین نیز در فهرست آثار معنوی کشور ثبت شده و نشانگر اهتمام مردم به حفظ این سنت‌هاست.

در شهرستان درمیان، مراسم «سنگ‌زنی قهستان» از سنت‌های دیگر است که به صورت محدود در منطقه اجرا می‌شود.

سنگ‌زنی به وسیله چوب‌های مخصوص انجام شده و نسل به نسل منتقل شده است.

سنگ عبارت است از دو تکه چوب استوانه‌ای هشت سانتیمتری که نخی از آن عبور کرده و در پشت دست قرار می‌گیرد و بیشتر از چوب درخت عناب یا گردو ساخته می‌شود.

این روستا هشت نفر سنگ زن دارد که این کار را از پدرانشان به ارث برده‌اند و پس از فوت پدر فرزند ذکور باید به جای پدر در سنگ‌زنی شرکت کند.

از شب پنجم محرم این کار را همراه با هیئت و به همان آهنگ نوحه سینه‌زنی و یا زنجیرزنی انجام می‌دهند، بعضی مواقع نیز برای آن نوحه جداگانه‌ای می‌خوانند.

مشعل‌گردانی در روستای برکوه سربیشه

مشعل عبارت است از چند تسمه آهنی که به شکل استوانه‌ای درست شده و داخل آن را با کنده چوب آغشته به روغن پنبه دانه و یا نفت پرمی‌کنند و آتش می‌زنند و در کنار آن روشنایی به عزاداری می‌پردازند این مراسم در حال حاضر فقط در روستای خور و برکوه اجرا می‌شود.

در روستای برکوه عصر تاسوعا و در روستای خور شب عاشورا مراسم مشعل انجام می‌شود، پس از مراسم آتش را خاموش نمی‌کنند و می‌گذارند تا خودش خاموش شود.

مردم برای مشعل احترام زیادی قائل هستند به طوری که برخی زمین‌های زراعی خود را وقف مشعل‌ها کرده‌اند. مراسم مشعل را به یاد مشعل‌هایی که در شب عاشورا در اطراف خیمه ابا عبدالله(ع) روشن بود بر پا می‌کنند.

همچنین «مراسم هفت منبر» در بیرجند که توسط زنان برگزار می‌شود، جلوه‌ای از ارادت بانوان به امام حسین (ع) و اجرای مراسم روضه‌خوانی در غروب تاسوعا است که با روشن کردن شمع و توزیع نذورات همراه است.

عَلم گردانی، تکرار حماسه و وفاداری به سالار شهیدان

علم‌گردانی نیز از آیین‌های قدیمی استان است که با نذورات و زیارت علم‌ها همراه بوده و در روستاهای مختلف اجرا می‌شود. این مراسم از دوره‌های پیشین برای یادبود اشخاص مهم آغاز شده و پس از شکل‌گیری اعتقادات اسلامی به شکلی مذهبی درآمده است.

در این مراسم عده‌ای علم چی و فاتحه‌خوان، علم‌ها را به در خانه اهالی می‌برند و نذورات را جمع‌آوری می‌کنند.

معمولا از روز چهارم و یا پنجم محرم علم‌گردانی را شروع می‌کنند. صاحب خانه نیز علم‍‌ها را زیارت کرده و نذورات خود را که شامل نان، پول، گندم، خرما، شیرینی و آجیل بین حاضرین در مراسم پخش می‌کند.

قبرستان از دیگر جاهایی است که علم را به آن جا برده و در سر قبرها علم را به زمین می‌گذارند و فاتحه خوانی می‌کنند. مراسم علم‌گردانی در حال حاضر در برخی از روستاهای استان خراسان جنوبی که علم دارند اجرا می‌شود.

پایه‌های علم چوبی و بیشتر آنها سه تا پنج متر ارتفاع و پوششی پارچه‌ای دارند که به آن پیراهن علم و یا پوشش علم می‌گویند و بیشتر به رنگ‌های سبز و سیاه است و رنگ سفید و روشن نیز در آن دیده می شود.

علم سبز بیشتر به علم حضرت ابوالفضل العباس(ع) مشهور است و علم سیاه به نام امام حسین (ع) و سایر ائمه شناخته می‌شود.

به بالای علم‌ها توغ وصل می‌شود و زیر توغ دستمال‌های زیادی بسته می‌شود که اکثر آنها نذری بوده و توسط مردم تهیه می‌شود. دستمال‌ها به رنگ‌های گوناگونی است ولی رنگ سبز و سیاه بیش از سایر رنگ‌هاست.

هفت منبر، آیینی ویژه زنان در سوگواری محرم

مراسم هفت منبر از جمله مراسم ایام محرم است که توسط زنان در غروب روز تاسوعا بر پا می‌شود زنان سالخورده، جوان و دختران در هفت، منبری که در ایام محرم در آنها مراسم روضه خوانی انجام شده شمع روشن می‌کنند.

برگزارکنندگان مراسم خادم‌های ‌مسجد، حسینیه و یا منزل هستند، آنها از عصر تاسوعا روی منبر یک پارچه سیاه می‌اندازند و آن را در نزدیکی در مسجد یا حسینیه می‌گذارند و یک مجمه بزرگ و یا تشت پر از گل را روی پله منبر گذاشته و تشتی خالی را هم در پله دیگر می‌گذارند.

بانوان در نزدیکی غروب آفتاب به این اماکن می‌روند و پس از نیت، شمع خود را روشن کرده و داخل سینی می‌گذارند و بعد نذورات خود از قبیل خرما، شیرینی و پول را در داخل تشت می‌ریزند و منبر را زیارت می‌کنند و به مکان دیگر می‌روند.

به طور معمول در هر مکان فقط یک شمع روشن می‌کنند ولی اگر مسجدی بسته و یا راه دور باشد احتمال دارد که در یک مکان ۲ شمع روشن کنند. نذوراتی که جمع می‌شود به خادم منبر تعلق دارد وی باید تا پایان مراسم و خاموش شدن شمع‌ها در آنجا بماند و هیچ یک از شمع‌ها را خاموش نکند و صبر کند که شمع‌ها خاموش شود، اشک‌های شمع را هم دور نمی‌ریزند و در مکانی از مسجد جمع‌آوری می‌کنند.

روزهای نهم و دهم محرم، تاسوعا و عاشورا، اوج عزاداری‌ها و تجلی عمیق‌ترین احساسات دینی و فرهنگی مردم خراسان جنوبی است. در این ایام، خیابان‌ها، حسینیه‌ها، تکایا، مساجد و حتی خانه‌های مردم رنگ ماتم می‌گیرند و آیین‌هایی که ریشه در تاریخ و فرهنگ منطقه دارند، با شکوهی کم‌نظیر برگزار می‌شوند.

در حاشیه این آیین‌ها، نذرهای مردمی، پخت غذاهای نذری، پخش حلوا و آش و نیز حضور گسترده زنان در آیین‌های ویژه‌ای همچون هفت‌منبر در غروب تاسوعا، نشان از مشارکت فراگیر و عاشقانه مردم در عزاداری سیدالشهدا دارد.

در مجموع، آیین‌های ماه محرم در خراسان جنوبی ترکیبی از مراسم متنوع با ریشه‌های تاریخی و معنوی است که نه تنها در ایجاد پیوندهای اجتماعی و مذهبی نقش بسزایی دارند بلکه بخش مهمی از هویت فرهنگی و معنوی مردم این استان را تشکیل می‌دهند. حفظ و احیای این آئین‌ها به عنوان گنجینه‌های معنوی، نیازمند توجه و حمایت بیشتر است تا این سنت‌های ارزشمند به نسل‌های آینده منتقل شود.

آخرین خبر خراسان جنوبی در اینستاگرام :
https://instagram.com/skhorasan_today