نجوای تاریخ در کاروانسراهای اردبیل

ایرنا/ اردبیل - ایرنا - شیهه اسب‌ها به گوش می‌رسد، کاروانیان برای استراحت فرود آمده‌اند و صدای تاریخ در دالان کاروانسرا می پیچد و سرگذشت سرزمین‌ها و مردم گذشته را حکایت می‌کند.

به گزارش ایرنا ، استان اردبیل از مناطقی است که در دوره حکمرانی صفویان، شاهد ساخت و ساز کاروانسراهای متعدد بوده است و می‌توان به نمونه‌هایی از آنها نظیر کاروانسرای سنگی صائین در نیر، شاه عباسی شورگل در بیله‌سوار، عباسی نقدی کندی و قانلی بولاغ در مشگین‌شهر اشاره کرد.

---

بازار

---

کاروانیان بار و بندیل خود را با چهارپایان حمل می‌کردند و به لحاظ مسافت‌های طولانی در راه‌ها و بیراهه‌های بین آبادی‌ها و شهرها، برای استراحت و تجدید قوای خود و چهارپایانشان در مکان‌هایی با عنوان کاروانسرا یا رباط فرود می‌آمدند.

جاده ابریشم به عنوان شاهراه تجاری محدوده ایران، چین و هند و تردد تجار و بازرگانان بر ضرورت احداث کاروانسراها افزوده و در دوره صفویه بر شمار آنها اضافه شده است.

عناوینی نظیر سرا، تیمچه، پاساژ، رباط، ساباط و خان به کاروانسرا اطلاق می‌شد ، البته برخی از بناهایی که با این نام‌ها شناخته می‌شوند، از حیث ساختمان با کاروانسراها تفاوت‌هایی دارند.

شاید نماد معاصر کاروانسراها، همین مجتمع‌های رفاهی بین‌راهی باشند که به جایگاه سوخت، نمازخانه و غذاخوری و امکانات دیگر مجهز هستند اما دوره رواج کاروان‌گردانی و کاروان‌سالاری به قبل از ایجاد صنعت خودرو بر می‌گردد.

۱۰ کارکرد کاروانسراها

محققان و تاریخ‌دانان در برخی منابع علمی برای کاروانسراها بیش از ۱۰ کارکرد قائل شده‌اند و در مقاله‌ای با عنوان "بررسی کارکردهای کاروانسراهای ایرانی" این کارکردها شامل اقتصادی و تجاری، فرهنگی، نظامی، آموزشی، اجتماعی، امنیتی، مذهبی، استقرار عوامل دولتی و خدماتی (بدرقه و استقبال، انبار، امور خیریه) قید شده است.

جاده ابریشم به عنوان شاهراه تجاری محدوده ایران، چین و هند و تردد تجار و بازرگانان بر ضرورت احداث کاروانسراها افزوده و در دوره صفویه بر شمار آنها اضافه شده است.

در مقاله "بررسی ویژگی‌های معماری کاروانسراهای ایران در دوره صفوی" آمده است که "سال‌ها پس از اسلام و با روی کارآمدن حکومت‌های ایرانی و ترک در شرق ایران، توجه به احداث کاروانسراها سیر صعودی به خود گرفت و با روی کار آمدن حکومت صفویان در سایه حمایت‌های شاهان و حکمرانان آنها دوران طلایی ساخت و معماری کاروانسراها آغاز شد."

کاروانسرای شاه عباسی

از معروف‌ترین و مهم‌ترین کاروانسراهای اردبیل، کاروانسرای شاه عباسی در کنار جاده قدیمی نیر به سراب در گردنه برفگیر و معروف صائین در ۱۰ کیلومتری شهرستان نیر است.

این بنا به طور کامل مطابق با اقلیم منطقه ساخته شده و برعکس بیشتر کاروانسراهای شاه عباسی در سراسر ایران، بنای کامل آن از سنگ است.

کاروانسرای شاه عباسی اردبیل در رونق اقتصادی جاده ابریشم و ایجاد ارتباط امن بین چین و اروپا نقش بسیار پررنگی داشته است.

کاروانسرای شاه عباسی اردبیل در رونق اقتصادی جاده ابریشم و ایجاد ارتباط امن بین چین و اروپا نقش بسیار پررنگی داشته و با همت و پیگیری اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اردبیل به عنوان در سال ۹۹ در فهرست آثار تاریخی ملموس جهان در یونسکو ثبت شده است.

بر اساس اطلاعات دانشنامه آزاد، بنا در دوره صفوی به فرمان شاه عباس احداث و یکی از ۹۹۹ کاروانسرای این دوره است و در سال‌های گذشته برخی از قسمت‌های کاروانسرا مرمت شده است و مصالح موجود کوهستان از قبیل سنگ، بیشتر ساختار بنا را تشکیل می‌دهد.

کاروانسرای قانلی بولاغ

این بنا در بخش ارشق شهرستان مشگین‌شهر و در جنوب شرقی روستای مرزی قانلی بولاغ یا سرباز وطن قرار دارد و در عهد صفوی و به احتمال زیاد در دوره حکمرانی شاه عباس و به سبک چهار ایوانی ساخته شده و به کاروانسرای شاه عباسی شهرت یافته است.

کاروانسرای نقدی کندی

این کاروانسرا در ۲۰۰ متری حاشیه شمالی جاده اردبیل – مشگین‌شهر با فاصله ۳۵ کیلومتری اردبیل و در حوزه استحفاظی شهرستان مشگین‌شهر در کنار رودخانه نقدی و مشرف به دره نقدی کندی در محوطه‌ای کم عمق و سرسبز قرار گرفته است.

کاروانسرای خروسلو

این اثر تاریخی نیز از یادگاران دوران صفویه است و امروزه به صورت مخروبه‌ای در منطقه شورگل خروسلو شهرستان بیله‌سوار مشاهده می‌شود و در دشت مغان مورد استفاده کاروانیان و راهروان بوده است.

ویژگی‌های مکانی کاروانسراها

عوامل طبیعی موثر در پراکنش سکونتگاه‌های قلعه‌ای استان اردبیل نشان می‌دهد ارتفاع، فاصله از رودخانه و شکل زمین (دشتی و کوهستانی بودن) در الگوی پراکنش کاروانسراها تاثیر بیشتری داشته است.

موقعیت مکانی این سکونتگاه‌ها به نسبت ارتفاع از سطح دریا مورد توجه بوده است و بر پایه داده‌های به دست آمده در رابطه با نقاط مرتفع استان اردبیل، پراکنش سکونتگاه‌های قلعه‌ای در ارتفاع میانی قرار گرفته‌است و محدوده ارتفاع آنها از یک‌هزار و ۶۶۶ متر تا هفت هزار و ۶۶۶ متر را شامل می شود.

هرچه از میزان ارتفاع کاسته می‌شود، شمار سکونتگاه‌های قلعه‌ای کمتر می‌شود و دلیل این امر فراهم بودن شرایط دفاعی بهتر در ارتفاع بیشتر است که سازندگان قلعه‌ها از گذشته‌های دور به این موضوع توجه ویژه داشته‌اند.

به هرحال کاروانسراها از بناهای هویتی و تاریخی ایرانیان هستند که در مناطق مختلف به ویژه استان اردبیل و به‌ویژه در دوره صفویان بیشتر احداث شده و کاوش‌ها و مطالعات علمی و فنی با استفاده از تکنولوژی‌های روز می‌تواند زوایای پنهان و ناگفته‌های زیادی از این میراث کهن را آشکار سازد.

استان اردبیل با بیش از یک میلیون و ۲۸۰ هزار نفر جمعیت و ۱۲ شهرستان در شمال غرب ایران واقع شده است.

منابع و ماخذ

دانشنامه آزاد

مقاله "بررسی ویژگی‌های معماری کاروانسراهای ایران در دوره صفوی" نوشته غلامحسین غلامی، محمد شریفیان و صادق فرنیا

مقاله "ارزیابی و رتبه‌بندی عوامل طبیعی موثر در پراکنش سکونتگاه‌های قلعه‌ای استان اردبیل" نوشته پرویز پورکریمی، کریم حاجی زاده، رضا رضالو و بهروز افخمی