"جمعه مسجد" ماذنه‌ای به قدمت تاریخ اردبیل

ایرنا/ اردبیل - ایرنا - دیار سبلان از دیرباز خاستگاه صفویان و مبدا تحکیم وحدت ملی حول اسلام و تشیع بوده و "جمعه مسجد" بازمانده از دوره سلجوقیان، شناسنامه دین و دیانت در اعصار گذشته این منطقه است.

به گزارش خبرنگار ایرنا ، سازه‌های قدیمی "جمعه مسجد اردبیل" یادگار دوره سلجوقیان، کتاب قطور تاریخ است و تماشای مناره و ماذنه این مسجد، ترنم اذان از حنجره اذان‌گویان پیشین تا حلاوت الله اکبر گوشه روح الارواح از نای موذن‌زاده‌ها را تداعی می‌کند.

---

بازار

---

سلجوقیان به گواهی تاریخ از طوایف ترک و ترکمن و سنی مذهب بوده‌اند و در سده‌های پنجم و ششم هجری قمری بر نواحی وسیعی از ایران و عراق حکمرانی کرده‌اند و به توسعه سیاسی و ترویج دین نیز همت داشته اند و مطابق مستندات موجود، "جمعه مسجد" اردبیل مربوط به دوران سلجوقیان بوده و ساختمان قبلی مسجد به احتمال قوی به صورت آتشکده ای در کنار مسجد قرار داشته است.

ویژگی‌های سازه مسجد

"جمعه مسجد" شامل حیاط و ایوان و طاق باشکوهی بوده اما در حمله مغول‌ها تخریب شده است و در سال ۱۳۵۷ در ساخت و توسعه خیابان سی‌متری، بخش زیادی از تپه تاریخی ساختگاه مسجد از بین رفته و بدنه شرقی محوطه محراب دچار شکستگی و رانش شده و امروزه هم به دلیل قرار گرفتن در مسیر حرکت وسایل نقلیه سنگین، در خطر لرزش و فرسایش است.

برای کشف حقایق تاریخی ساختگاه جمعه مسجد اردبیل به تحقیقات تکمیلی نیاز است تا فرضیه وجود آتشکده در آن ثابت شود

برابر اعلام اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اردبیل، بنای فعلی مسجد که در بعضی کتاب ها از آن مسجد جامع یاد شده، شامل گنبدخانه و ایوان بزرگی است و تا اوایل دوره صفوی آباد بوده‌ و طبق بررسی‌های هیئت کاوشگری ایرانی، در قرون اولیه اسلامی ساخته شده‌ و در دوره‌ سلجوقی، وسیع تر از بنای مکعبی فعلی بوده است.

تصرفات در حریم و احداث منازل روی دامنه ساختگاه، از وسعت مسجد کاسته‌ است و در کاوش‌های باستان‌شناسی سال ۱۳۶۷، سرستون‌های آجری و قسمتی از دیوار شبستان مسجد از خاک بیرون آمده و تاریخ مسجد و چگونگی الحاقات و تکامل آن طی ادوار مختلف را مشخص کرده است.

امروزه ایوان مجاور گنبدخانه به صورت مسجد استفاده می‌شود و با شبکه راه‌های زیرزمینی از جنوب به محوطه محراب و از بدنه غربی و شرقی به راهروهای زیرزمینی منتهی می‌شود.

پوشش فعلی مسجد به صورت سقف مسطح متشکل از سه ردیف ستون‌های سه تایی است که در زمان قاجار ساخته شده‌ و در بدنه مناره، فرمان اوزون حسن آق قویونلو و کتیبه‌ای که تاریخ ۸۷۸ هجری را دارد به ابعاد ۸۰/۹ ‍‍‍‍× ۵۰/۱۲ متر دیده می‌شود.

گالری تابلوهای تاریخی در دیوار مسجد

طبق گزارش اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اردبیل در شهریور ماه ۱۳۹۷، ساماندهی مسجد جمعه شامل پاکسازی محوطه، نخاله برداری و نظافت داخل بنا، شیب بندی و اجرای آجرفرش پشت بام در ۲۰۰ متر مربع با ۵۰۰ میلیون ریال اعتبار آغاز شد.

در سال ۱۳۹۷ هم نخستین گالری شهری با ۱۰ غرفه حاوی تابلوهای تاریخی و فرهنگی با هدف معرفی جاذبه های فرهنگی و تاریخی در محل جمعه مسجد دایر شد ، در شهریور سال ۱۴۰۰ صحن فرهنگی ، مذهبی مسجد با یک هزار و ۵۲۳ مترمربع مساحت برای برگزاری برنامه‌های آیینی و فرهنگی آماده شده و در فروردین سال ۱۴۰۱ نیز ۳۰ میلیارد ریال اعتبار برای ساماندهی و مرمت بنا اختصاص یافت.

اداره کل میراث‌ فرهنگی، گردشگری و صنایع‌ دستی استان اردبیل از اخذ سند مالکیت برای حریم جمعه مسجد و تجمیع چند قطعه در آن به نام دولت جمهوری اسلامی ایران خبر داد که با پیگیری‌های واحد حقوقی اداره کل و حل مشکل حدود اربعه مسجد، سند رسمی مالکیت حریم آن به میزان یک هزار و ۳۰۰ متر مربع صادر شده است.

با اخذ سند مالکیت واحد برای تعدادی از اموال غیرمنقول و تجمیع آنها در یک سند، حریم مسجد به عنوان یک بنای تاریخی ثبت ملی شده، آزاد شده و این بنا در فهرست آثار فرهنگی ملموس کشور به ثبت رسیده و به عنوان پایگاه ملی میراث فرهنگی مطرح شده است.

همچنین برای معرفی بیشتر این اثر تاریخی، در سال ۱۳۹۶ به سفارش معاونت فرهنگی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری کتاب "جمعه مسجد اردبیل" توسط علیرضا انیسی در ۶ فصل در ۵۰۰ نسخه تمام رنگی با قطع خشتی تهیه و منتشر شده است.

کاوش ها در بنای جمعه مسجد

سرپرست تیم کاوش در جمعه مسجد اردبیل پیش تر اعلام کرد: مسجد روی تپه ای بنا شده و آخرین کاوش‌ها بر این بنا و ساختگاه آن از سال ۱۳۹۸ شروع شد و ما در ابعاد چهار در چهار و ۱۰ در ۱۰ متر به عمق ۱۲.۵۰ سانتی متر حفاری انجام دادیم و قدیمی‌ترین لایه‌های به دست آمده، از زندگی انسان‌ها در آن در دوره اشکانی حکایت دارد.

دکتر حسن یوسفی افزود: سفال‌های به دست آمده از این لایه‌ها، این احتمال را می‌دهد که به عصر مفرغ نیز مربوط باشد و لایه‌های بعدی به دوره‌های ساسانی و اسلامی ارتباط دارد و آثار معماری خشتی دوره ساسانی در زیر مسجد به دست آمده است.

به گفته او ، برای کشف حقایق تاریخی ساختگاه مسجد به تحقیقات تکمیلی نیاز است تا فرضیه وجود آتشکده در آن ثابت شود و استمرار کاوش‌های باستان‌شناسی به تامین اعتبارات لازم نیاز دارد.

وی ادامه داد: در کتاب "فتوح البُلدان" احمدبن یحیی بلاذری آمده است که نخستین مسجد منطقه آذربایجان در اردبیل بنا شده است که احتمال دارد در زیر جمعه مسجد فعلی بوده است و این دوره، با ورود مسلمانان به ایران، آذربایجان و اردبیل مصادف بوده و جمعه مسجد فعلی یادگار دوره سلجوقی و اتابکان آذربایجان است و سکه‌های دوره سلجوقیان از حفاری‌ها به دست آمده است.

سرپرست تیم کاوش در جمعه مسجد اردبیل گفت: وسعت فعلی حریم مسجد در حدود ۲۵۰ در ۳۵۰ متر است و طی روزگاران و به علت احداث جاده و توسعه شهری محدود شده است و در صورت تامین اعتبار و تداوم کاوش‌ها، واقعیت‌های تاریخی جدیدی از ساختگاه مسجد برای معرفی هویت و قدمت اردبیل به دست خواهد آمد.

شهر تاریخی اردبیل به عنوان مرکز استان اردبیل حدود ۶۰۰ هزار نفر جمعیت دارد و به لحاظ استقرار صفویان در این خطه، از پیشینه و اهمیت تاریخی و فرهنگی غنی برخوردار است.