شکوه معماری اسلامی در بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی

ایرنا/ اردبیل - ایرنا - بنای تاریخی و جهانی شیخ صفی‌الدین اردبیلی به عنوان آرامگاه اجداد، شهریاران و بزرگان صفوی، تابلویی از شکوه معماری دوره ایلخانی تا صفویه است و آثار، تزیینات و جلوه‌های هنری گنبدها و کتیبه‌ها، چشم و دل گردشگران و جهانگردان داخلی و خارجی را می‌ریابد.

به گزارش خبرنگار ایرنا، بر اساس مستندات تاریخی، شیخ صفی‌الدین اردبیلی متولد ۷۱۳ - ۶۳۱ ش. برابر با ۷۳۵ - ۶۵۰ ق، نیای بزرگ دودمان صفویان از سادات بومی اردبیل ایران و هشتمین نسل از تبار فیروزشاه زرین‌کلاه بوده و فیروزشاه نیز از سادات بومی کردستان ایران بوده است.

---

بازار

---

پدر و اجداد وی در قریه کلخوران اردبیل زراعت داشتند و پیشینیان آنها از قریه رنگین گیلان به اسفرنجان در محدوده اردبیل آمده بودند ، پدرش امین‌الدین جبرائیل نام داشته و زبان مادری شیخ صفی‌الدین ترکی بوده و اشعاری به این زبان در کتاب صفوة‌ الصفا و سلسلة‌ النسب سروده‌ است.

شیخ صفی، پیرو شیخ زاهد گیلانی بود و با دختر او فاطمه خاتون ازدواج کرد ، او پایه‌گذار خانقاه صفوی در اردبیل بود که با گذشت زمان پیروان بسیاری را به دست آورد و خانقاه او محل اطعام فقرا و پناه ضعفا و مسکینان بوده و همین امر، دستگاه او و اخلافش را محل رجوع محتاجان و درویشان کرد.

به گواهی تاریخ صفویان در ایران دو کار بزرگ و ماندگار یعنی نخست ایجاد حکومت شیعی مستقل و دوم تحکیم وحدت ملی و یکپارچگی کشور با محوریت دین و شریعت انجام دادند. شیخ صفی‌الدین اردبیلی روز دوشنبه دوازهم محرم سنه ۷۳۵ قمری، بعد از نماز صبح، در سن ۸۵ سالگی وفات یافت و روز بعد به وقت نماز ظهر در مجاورت خلوت خانقاه خویش دفن شد.

تامل در معماری بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی

طبق نظر کارشناسان دوره صفویه شاهکاری از هنر و نمونه‌ای نادر از معماری اسلامی در قرون وسطا به شمار می‌رود که در دوران حکومت صفویه به شکل کامل‌تری تکمیل و توسعه یافته و بناهای متعدد، گنجینه کتاب و قالی‌های نفیس بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی به آن اضافه شده است.

بر اساس اعلام اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اردبیل، مجموعه تاریخی و جهانی شیخ صفی‌الدین اردبیلی حدود ۷۰۰ سال قبل، باغ بزرگی به نام اسفریس بود که شیخ در بخشی از باغ به ارشاد و تدریس مریدان می‌پرداخت و این ابنیه در زمان حیات شیخ صفی به عنوان یک مجموعه خانقاهی مطرح بوده و پس از وفات وی در سال ۷۳۵ ه.ق فرزند وی صدرالدین موسی، برج مقبره‌ای شکلی به نام الله الله در محل دفن وی احداث کرد.

صفویان در ایران دو کار بزرگ و ماندگار یعنی نخست ایجاد حکومت شیعی مستقل و دوم تحکیم وحدت ملی و یکپارچگی کشور با محوریت دین و شریعت انجام دادند

در طول حکومت شاهان صفوی بخش‌های الحاقی به مجموعه بناهای قبلی افزوده شده، به طوری که این مجموعه به مقبره خانوادگی خاندان صفوی از جمله زن ، فرزندان ، نوادگان و تنی چند از افراد صاحب مقام ، همچنین شاه اسماعیل تبدیل شده و در حال حاضر به عنوان یک مجموعه آرامگاهی محسوب می‌شود.

این مجموعه با داشتن بناهایی از سال ۷۳۵ تا ۱۰۳۸ ه.ق به عنوان تزیینات معماری، کاشیکاری، معرق، نقاشی دیواری، صندوق‌های قبور منبت و مشبک‌کاری شده ، درب‌های نقره‌ای و تالار چینی‌خانه بیانگر شکوه معماری مذهبی از دوره ایلخانی تا صفوی در ۱۵ دی ۱۳۱۰ به ثبت ملی رسیده و در ۹ مرداد ۱۳۸۹ برابر با ۳۱ جولای ۲۰۱۰ در ردیف آثار فرهنگی- تاریخی یونسکو قرار گرفت.

مزارها و مقبره‌ها در شهیدگاه بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی

مجموعه تاریخی جهانی شیخ صفی‌الدین اردبیلی از قسمت‌ها و بخش‌های مختلفی همچون سر در ورودی، حیاط بزرگ، راهرو میانی یا صحن کوچک، چله خانه جدید یا قربانگاه، مدخل صحن اصلی یا سردر عباسی، صحن اصلی یا حیاط داخلی، جنّت سرا، دارالحدیث یا طاق متولّی، نمای بیرونی قندیل خانه، درگاه ورودی قندیل خانه، چینی خانه، آرامگاه شاه اسماعیل، گنبد الله الله، حرم‌خانه و شهیدگاه تشکیل شده است که هر یک ویژگی‌ها و خصوصیات مشترک و خاص خود را دارند.

در این میان مقبره شاه اسماعیل صفوی مزین به هنرهای تزیینی و نقاشی این دوره است ، طبق نظر کارشناسان امر صندوق قبر او از گران‌ترین نوع خاتم‌کاری درست شده و داخل گنبد آرامگاه نیز به نقاشی‌های زیبای آن دوره مزین است.

صندوق قبر او از گران‌ترین نوع خاتم‌کاری درست شده و داخل گنبد آرامگاه نیز به نقاشی‌های زیبای آن دوره مزین است

کل مقبره شاه اسماعیل در سمت شرقی محوطه شاه‌نشین این ابنیه تاریخی قرار دارد و قبر شاه با ابعاد یا مساحت ۲.۵ در ۳.۵ متر در وسط یک اتاق مربع شکل واقع شده و بدنه دیوارهای داخلی با کاشی‌های لاجوردی نفیس، همراه با نقش‌هایی با آب طلا پوشیده شده است.

در وسط کاشی‌های دیوار سمت چپ، از در ورودی، قطعه سنگی نصب شده که در آن پنجه انسانی به ابعاد بزرگ‌تر نقش بسته است و این کاشی‌ها تقریبا تا ارتفاع سه متری دیوارهای محوطه را می‌پوشاند و بالاتر از آنها به شکل استوانه درآمده و گنبد آرامگاه شاه اسماعیل را تشکیل داده است.

در قسمت‌های مختلفی از بنا کتیبه‌های زیبا و پرمحتوایی به کار رفته است و آیاتی از کلام‌الله مجید، ادعیه و احادیث، به صورت کتیبه‌هایی بسیار زیبا بر روی کاشی‌ها نقش بسته که از اهمیت هنری شایان توجهی برخوردار است.

آیاتی که در این کتیبه‌ها مورد توجه قرار گرفته، اغلب از سوره‌های آل عمران، نساء، اسراء و دیگر سوره‌هاست و نوع احادیث نیز نبوی بوده که بر روی کتیبه‌ها مورد استفاده قرار گرفته است. مفاهیم بیشتر کتیبه‌ها، انسان را به پرستش خدای یکتا دعوت کرده و ترس از عذاب و قهر خداوند را گوشزد می‌کند، یعنی معابد و پرستشگاه‌ها مخصوص عبادت ذات یکتای خداست و همه انسان‌ها باید از خداوند و رسول او فرمان ببرند.

این کتیبه‌ها با گذشت زمان اهمیت بسیار بافته و به صورت کارهای هنری در آمده‌اند و تنوع وسیع سبک‌های کتیبه‌ای که در معماری اسلامی به ویژه معماری دوره صفویه به کار رفته، موضوعی بسیار مهم و قابل بررسی است و دارای بیان مستقیم و اشارات باریک هستند و متن آنها معمولا از منابع مشهور و محکمی همچون قرآن، گفتار پیامبر (ص) و حضرت علی (ع) استخراج شده است.

علی نیکزاد ، نایب رئیس مجلس شورای اسلامی با اشاره به اهمیت پاسداشت و معرفی بیشتر مجموعه تاریخی و جهانی شیخ صفی‌الدین اردبیلی ، از اختصاص ردیف بودجه یک هزار و ۵۰۰ میلیون ریالی برای آن اثر نفیس و جهانی خبرداد.

بی‌شک این اعتبار برای تحقیق و نشر آثار ارزشمند علمی و ادبی در رابطه با آن بنای منحصربفرد و حتی تاریخ دوره صفویه بسیار موثر خواهد بود.

شهر تاریخی و فرهنگی اردبیل به عنوان مرکز استانی به همین نام و با جاذبه‌های تاریخی، طبیعی، اقتصادی و مذهبی در شمال ایران واقع شده است.

منابع و مآخذ

روابط عمومی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استانن اردبیل

مقاله "اهمیت و ارزش بقعة شیخ صفی‌الدین اردبیلی در معماری و هنزهای اسلامی" نوشته : حسن مجزبی* ، علی غالمی فیزوسجائی

مقاله "تزئینات کتیبه‌ای نمای بیرونی بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی" نوشته: دکتر مهناز شایسته فر و ملکه گلمغانی از دانشگاه تربیت مدرس تهران

دانشنامه آزاد