گلیم عنبران نمین، تار و پود هویت و هنر ایرانی

ایرنا/ نمین - ایرنا - روستای عنبران شهرستان نمین، به عنوان نماد زنده تداوم هنرهای دستی و هویت فرهنگی به شهر گلیم ایران شهرت یافته و با نقوش اصیل و بافت منحصربفرد گلیم‌های دستباف موزه‌ای سیار از تاریخ و ذوق مردم منطقه به شمار می‌رود.

به گزارش ایرنا، گلیم‌بافی در عنبران سابقه‌ای به قدمت تاریخ تمدن این منطقه دارد، این هنر که از نسلی به نسل دیگر منتقل شده با طبیعت و اساطیر منطقه پیوند خورده است.

---

بازار

---

نقوش بکار رفته در گلیم‌های عنبران به طور کلی هندسی بوده و هر طرح مانند لچک و ترنج، بته جقه، یا طرح‌های ذهنی بافنده داستانی ناگفته از زندگی عشایری، باورهای دیرینه و طبیعت بکر سبلان را روایت می‌کند و رنگ‌بندی طبیعی و استفاده از پشم مرغوب شاخصه‌ای است که گلیم عنبران را از سایر گلیم‌های منطقه متمایز می‌سازد.

روستای عنبران واقع در شهرستان نمین استان اردبیل تنها به واسطه هنر گلیم‌بافی شهرت ندارد بلکه قدمت سکونت و اهمیت استراتژیک این منطقه به دوران‌های بسیار کهن باز می‌گردد که با باستان‌شناسی منطقه‌ای قابل تبیین است.

منطقه اردبیل از دیرباز به دلیل موقعیت جغرافیایی خود در مسیرهای ارتباطی شمال غرب ایران همواره محلی برای استقرار اقوام مختلف بوده است، اگرچه سوابق مستند کتبی در مورد تاریخ دقیق تأسیس روستای عنبران به طور مجزا دشوار است، اما شواهد تاریخی و باستان‌شناسی در نواحی اطراف از جمله گورستان‌های باستانی منطقه نمین نشان می‌دهد که این سرزمین از هزاره‌های پیش از میلاد مسکونی بوده است.

نقش ایل‌ و کوچ‌نشینی در شکل‌گیری هویت

هویت تاریخی عنبران با فرهنگ ایل‌ها و عشایر منطقه اردبیل به‌ ویژه تُرک زبانان آذربایجان گره خورده و نحوه زندگی نیمه‌کوچ‌نشینی و نیاز به ابزارهای کارآمد و قابل حمل زمینه را برای توسعه هنرهایی مانند گلیم‌بافی فراهم آورده است.

به احتمال زیاد گلیم به دلیل سبکی، دوام و قابلیت استفاده به عنوان زیرانداز، رختخواب‌پیچ و خورجین ابزاری ضروری برای زندگی در گذرگاه‌های سخت کوهستان سبلان بوده و این شاید از دلایل رواج صنعت یا هنر گلیم‌بافی در این محدوده بوده است.

گلیم‌بافی سندی زنده از تاریخ زندگی روستاییان و عشایر است و تخصص دیرینه عنبران در گلیم‌بافی بر همگان مبرهن است و این هنر یک فعالیت اقتصادی نبوده بلکه یک زبان تصویری برای انتقال تاریخ، باورها و دانش محیطی بوده است.

طرح‌ها و نقوش سنتی که در عنبران بافته می‌شود اغلب بازتابی از نمادهای کهن ایرانی و محلی هستند که از طریق سفالینه‌ها و یافته‌های باستان‌شناسی در این منطقه نیز مشاهده شده‌ و با گذشت قرون متمادی این الگوها شکل نهایی خود را در تاروپود گلیم پیدا کرده و ثبت شده‌ است.

فعالیت حدود پنج هزار گلیم‌باف در عنبران

معاون صنایع دستی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اردبیل گفت: عنبران به عنوان شهر ملی گلیم یکی از مراکز مهم تولید محصولات صنایع‌ دستی در استان اردبیل است و پنج هزار هنرمند صنایع‌ دستی مشغول تولید گلیم و دست‌آفریده‌های دیگر هستند.

توحید دلاورقوام افزود: گلیم‌بافان عنبرانی به صورت کارگاهی و انفرادی فعالیت می‌کنند و تولیدات آنها ظرفیت بزرگی برای صنایع‌ دستی استان اردبیل محسوب می‌شود و در حال حاضر عنبران به عنوان شهر ملی گلیم شناخته می‌شود و قابلیت ثبت جهانی را نیز دارد.

طبق اعلام اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اردبیل، در سال‌های قبل سالانه ۶۰ هزار متر مربع گلیم در عنبران تولید می‌شد ولی در سال‌های اخیر کاهش یافته است.

ویژگی‌های متمایز گلیم عنبران

به عقیده کارشناسان امر، گلیم عنبران نمین به دلیل تکیه بر سنت‌های محلی در مواد اولیه، بافت و نقوش دارای چندین ویژگی شاخص است که آن را از سایر انواع گلیم‌های ایرانی متمایز می‌کند:

اصالت مواد اولیه:
استفاده از پشم مرغوب؛ یکی از اصلی‌ترین ویژگی‌های گلیم عنبران استفاده از پشم گوسفند محلی با کیفیت بالا است و این پشم به دلیل ویژگی‌های طبیعی دوام و لطافت خاصی به گلیم می‌بخشد.

رنگرزی طبیعی؛ سنتی‌ترین و ارزشمندترین گلیم‌های عنبران با استفاده از رنگ‌های گیاهی و طبیعی رنگرزی می‌شود و این رنگ‌ها که از گیاهانی نظیر پوست گردو، روناس، نیل و گل‌های کوهی منطقه به دست می‌آید عمق و ثباتی بی‌نظیر به طرح‌ها می‌دهد که در برابر نور و شستشو مقاومت بالایی دارد.

تکنیک بافت:
تکنیک ساده بافت (سوزنی یا تخت‌بافی)؛ گلیم عنبران اغلب با روش تخت‌بافی (یا فارسی‌بافی) بافته می‌شود و بافندگان اغلب از تکنیک‌های خاصی برای ایجاد بافت‌های متراکم و صاف استفاده می‌کنند.

تراکم و استحکام؛ این گلیم‌ها به طور معمول دارای تراکم بافتی بالایی هستند که به استحکام و طول عمر بیشتر آن‌ها کمک می‌کند و آنها را برای استفاده‌های روزمره مناسب می‌سازد.

نقوش و طرح‌ها (زبان تصویر):

نقوش هندسی غالب؛ برخلاف قالی‌های مناطقی مانند کاشان که نقوش گیاهی (شاه‌عباسی) دارد گلیم عنبران با طرح‌های کاملاً هندسی و شکسته شناخته می‌شود و این طرح‌ها ریشه در فرهنگ کوچ‌نشینی و نیاز به سادگی و نمادگرایی دارد.

طرح‌های رایج؛ طرح‌هایی مانند “لچک و ترنج”، “بته جقه”، “گل لاله” یا “مربع‌های لوزی شکل” که با تفسیرهای محلی بافته می‌شود از عناصر اصلی هستند.

ذهن‌بافی؛ بخش بزرگی از تولیدات عنبران به صورت ذهنی‌باف و بدون استفاده از نقشه از پیش ترسیم‌شده انجام می‌گیرد که این امر هر قطعه را به یک اثر هنری منحصربفرد تبدیل می‌کند و اصالت هنری آن را تضمین می‌کند.

طیف رنگ‌ها:
طیف و مجموعه رنگ‌های گلیم‌های سنتی عنبران غالباً شامل رنگ‌های غنی و تیره مانند سرمه‌ای، قرمز تیره (لاکی)، قهوه‌ای سوخته، کرم و مشکی است که بازتاب‌دهنده ترکیب رنگ‌های طبیعی منطقه و حس گرما و اصالت است.

به طور خلاصه گلیم عنبران ترکیبی از مواد اولیه طبیعی، تکنیک بافت مستحکم و نقوش هندسی اصیل است که آن را به عنوان یک اثر هنری دستباف اصیل در سطح ملی و بین‌المللی معرفی می‌کند.

حفظ اصالت در گذر زمان

مهم‌ترین نکته در تاریخ عنبران ، توانایی این روستا در حفظ اصالت هنر خود در برابر تغییرات گسترده تاریخی و فرهنگی است؛ در حالی که بسیاری از مراکز تولید صنایع دستی تحت تأثیر عوامل مدرنیته قرار گرفته و از اصالت خود فاصله گرفته‌اند، هنرمندان عنبران توانسته‌اند با تکیه بر آموزش‌های سنتی و حفظ شیوه‌های قدیمی رنگرزی و بافت جایگاه خود را به عنوان پایتخت گلیم کشور تثبیت کنند.

بنابراین بر اساس نظر کارشناسان امر، ثبات تاریخی در حفظ یک سنت هنری، روستای عنبران شهرستان نمین را به یک گنجینه فرهنگی ارزشمند تبدیل کرده است.

تار و پود معیشت

گلیم عنبران علاوه بر زیبایی‌های بصری، نقشی محوری در اقتصاد معیشتی اهالی روستا ایفا می‌کند و این هنر سنتی منبع درآمد اصلی بسیاری از خانواده‌ها به‌ ویژه بانوان فعال در این عرصه محسوب می‌شود.

این صنعت دستی علاوه بر اشتغال‌زایی مستقیم در روستا به حفظ بافت اجتماعی و جلوگیری از مهاجرت معکوس کمک شایانی کرده است ، با این حال فعالان این حوزه همواره بر لزوم حمایت بیشتر برای رفع چالش‌هایی همچون تأمین مواد اولیه با کیفیت و دسترسی به بازارهای بین‌المللی تأکید دارند.

تشکیل دبیرخانه شهر ملی گلیم

عنبران در دی ماه ۱۳۹۹ به عنوان شهر ملی گلیم ثبت ملی شد و مدیرکل میراث‌ فرهنگی ، گردشگری و صنایع دستی استان اردبیل از برنامه احیای ساختمان صنایع‌ دستی عنبران و تشکیل دبیرخانه شهر ملی گلیم در آن خبر داد.

جلیل جباری اظهار کرد: صنایع‌ دستی شهر ملی گلیم عنبران در شهرستان نمین و هنرمندان آن نیاز به حمایت دارند و قرار است فعالیت هنرمندان صنایع‌ دستی به ویژه در شهرهای ��لی صنایع‌ دستی تسهیل شود.

با وجود کیفیت ممتاز و شهرت بین‌المللی، هنرمندان عنبران با چالش‌هایی نظیر نبود بسترهای قوی برای برندسازی ملی و بین‌المللی، نیاز به آموزش‌های نوین بازاریابی دیجیتال و همچنین تهدید ناشی از تولیدات ماشینی با کیفیت پایین‌تر روبرو هستند.

کارشناسان میراث فرهنگی معتقدند که ثبت جهانی این هنر و فراهم کردن زیرساخت‌های لازم برای حفاظت از اصالت آن از اولویت‌های اصلی توسعه پایدار منطقه است و مسئولان استانی همواره بر لزوم توجه به این سرمایه فرهنگی تأکید کرده‌اند.

برنامه‌هایی نظیر برگزاری جشنواره‌های ملی و بین‌المللی گلیم و تسهیل صدور مجوزهای صادراتی از سوی مسئولان انجام می‌گیرد تا اطمینان حاصل شود که نقش عنبران به عنوان «شهر گلیم ایران» در صحنه جهانی پررنگ‌تر از همیشه باقی بماند.