زاگرسِ تشنه!

صدای جریان آب در رودخانه‌های لرستان، این روزها آرام‌تر از همیشه است. کانال‌ها و چاه‌ها، که زمانی مسیر زندگی کشاورزان بودند، امروز با کم‌آبی و برداشت‌های غیرمجاز مقابله می‌کنند.

خشکسالی‌های پی‌درپی و فشار بر منابع آب لرستان، در سال‌های اخیر چالشی جدی برای کشاورزان، شهروندان و مسئولان استان ایجاد کرده است.

ریزشی کمتر از حد معمول در رودخانه‌ها، خاک خشک و ترک‌خورده زمین‌های زراعی و کاهش پوشش جنگلی زاگرس، چالش‌های جدیدی برای کشاورزی و منابع آب استان لرستان ایجاد کرده است.

تغییر الگوهای جوی و افزایش دما باعث شده منابع آب سطحی و زیرزمینی به شدت تحت فشار قرار بگیرند، و مدیریت نادرست منابع آب، برداشت غیرمجاز و الگوی کشت نامناسب، این شرایط را تشدید کرده است.

چه اقداماتی انجام شده است؟

مدیریت منابع آب در استان لرستان طی سال‌های اخیر اقداماتی در راستای حفاظت از منابع سطحی و زیرزمینی انجام داده است. بر اساس گزارش‌های ارائه‌شده، مقابله با برداشت‌های غیرمجاز، اعمال قانون و هماهنگی میان دستگاه‌های اجرایی و قضائی از محورهای اصلی این اقدامات بوده است.

حمزه حسنوند، مدیر امور آب بروجرد اخیراً با اشاره به اجرای مصوبات شورای حفاظت از منابع آب استان، توضیح داد: در چارچوب طرح احیا و تعادل‌بخشی منابع آب زیرزمینی و با دستور مستقیم مقام قضائی، پنج حلقه چاه غیرمجاز در روستای «قشلاق» شناسایی و با همکاری یگان انتظامی، پلمب و مسدود شد. این اقدام با هدف جلوگیری از برداشت‌های غیرقانونی و حفاظت از ذخایر استراتژیک آب زیرزمینی صورت گرفت.

اقدامات مشابهی نیز در شهرستان سلسله انجام شد. ذبیح‌الله جودکی، مدیر امور آب سلسله، در حاشیه بازدید از رودخانه «کاکارضا» اعلام کرد: دادستان شهرستان به عنوان مدعی‌العموم دستور توقیف و جمع‌آوری دو دستگاه موتور تلمبه غیرمجاز را صادر کرد که بلافاصله توسط اداره منابع آب جمع‌آوری و به پارکینگ منتقل شد. این اقدام در راستای مدیریت منابع آب و مقابله با برداشت‌های غیرقانونی انجام شد و به کشاورزان اجازه داده شد تا تنها از چاه‌ها و موتور تلمبه‌های مجاز استفاده کنند.

در شهرستان بروجرد همچنین، حسنوند گزارش داد که سه حلقه چاه غیرمجاز دیگر پر و مسلوب‌المنفعه شد و برق پنج حلقه چاه متخلف نیز قطع گردید. این چاه‌ها عمدتاً به دلیل عدم نصب کنتور هوشمند، اضافه برداشت و عدم رعایت الگوی کشت مشمول برخورد شده‌اند. وی تأکید کرد که این روند مستمر خواهد بود و امور آب شهرستان با متخلفان مماشاتی نخواهد داشت.

علاوه بر اقدامات قضائی و انتظامی، شرکت آب و فاضلاب استان لرستان نیز به اهمیت رعایت قوانین مصرف آب شرب توجه کرده و هشدار داده است که استفاده غیرمجاز از آب شهری، علاوه بر کاهش فشار شبکه و ایجاد اختلال در تأمین آب، با پیگرد قانونی همراه خواهد بود. این شرکت از شهروندان خواسته است با رعایت الگوی مصرف و جلوگیری از برداشت غیرمجاز، در تأمین پایدار منابع آب همکاری کنند.

این مجموعه اقدامات نشان می‌دهد که استان لرستان برای مقابله با تنش‌های آبی و حفاظت از منابع سطحی و زیرزمینی، به سمت برخوردهای قضائی و قانونی رفته است.

وضعیت ذخایر سدها

داریوش حسن‌نژاد مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای لرستان در گفت‌وگو با مهر گفت: کل حجم مخازن سدهای استان شامل «مروک»، «ایوشان»، «تنگ هاله»، «خان‌آباد»، «کزنار» و «حوضیان» حدود ۲۰۸.۷۱ میلیون مترمکعب است. در این میان سد «خان‌آباد» در الیگودرز با افزایش بیش از ۱۰۷ درصدی نسبت به سال گذشته، بیشترین رشد حجم را داشته، اما سدهای «ایوشان» و «خان‌آباد» با کاهش ۷۸ و ۳۳ درصدی روبه‌رو هستند.

کاهش قابل توجه آب موجود

وی افزود: حجم آب موجود در پشت سدهای استان در حال حاضر تنها ۲۰.۶۳ میلیون مترمکعب است که این میزان نسبت به مدت مشابه سال گذشته کاهش ۴۹ درصدی را نشان می‌دهد. این وضعیت هشدار جدی برای مدیریت منابع آبی استان است.

حسن‌نژاد با اشاره به جریان ورودی و خروجی سدها گفت: مجموع آب ورودی به شش سد استان هم‌اکنون ۰.۱۸ مترمکعب بر ثانیه و میزان خروجی ۱.۹۵ مترمکعب بر ثانیه است. این اختلاف نشان می‌دهد فشار مصرف آب در استان بالا بوده و نیازمند مدیریت جدی است.

مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای لرستان تأکید کرد: با توجه به افت شدید ذخایر آب و مصرف بالای آب سطحی و زیرزمینی در بخش کشاورزی، ضروری است کشاورزان در انتخاب الگوی کشت و مدیریت مصرف، همکاری لازم را داشته باشند تا هم از پیامدهای اقتصادی و زیست‌محیطی کم‌آبی جلوگیری شود و هم شرایط منابع آبی استان پایدار بماند.

وضعیت منابع آب و رودخانه‌های استان

حسن‌نژاد با تشریح وضعیت منابع آبی لرستان گفت: استان ما بیش از ۱۳۰ رودخانه دائمی و فصلی دارد و طول مجموع آن‌ها به حدود ۹ هزار کیلومتر می‌رسد. متوسط تولید آب‌های سطحی استان در بلندمدت نزدیک به ۷۹۷۴ میلیون مترمکعب است که عمدتاً از دو حوضه آبریز کرخه و کارون بزرگ تأمین می‌شود.

وی ادامه داد: بر اساس آمارهای رسمی، بیش از ۷۲۴ میلیون مترمکعب از منابع آب زیرزمینی شامل چاه‌ها و قنات‌ها در بخش‌های شرب، صنعت و کشاورزی استفاده می‌شود که سهم کشاورزی با ۶۱۹ میلیون مترمکعب، بیشترین میزان را دارد. از ۴۴۲ میلیون مترمکعب آب سطحی نیز حدود ۳۸۳ میلیون مترمکعب صرف کشاورزی می‌شود. این آمار نشان می‌دهد که کنترل مصرف آب در بخش کشاورزی اهمیت حیاتی دارد.

مدیریت و هماهنگی بین وزارت نیرو و جهاد کشاورزی

مدیرعامل آب منطقه‌ای لرستان تأکید کرد: تخصیص آب برای محصولات کشاورزی بر اساس ظرفیت تجدیدپذیر منابع آب سطحی تعیین و به سازمان جهاد کشاورزی ابلاغ می‌شود. این سازمان موظف است قبل از شروع فصل کشت، الگوی مناسب کشت را بر اساس میزان آب در دسترس به کشاورزان اطلاع دهد.

حسن‌نژاد افزود: با توجه به کاهش نزولات جوی و افت ذخایر آبی، همه دستگاه‌های اجرایی، کشاورزان و بهره‌برداران باید همکاری کنند تا مصرف آب کنترل شود و از پیامدهای کم‌آبی و خطرات زیست‌محیطی جلوگیری شود.

وی با اشاره به وضعیت سد «ایوشان» گفت: سد امسال به طور کامل برای تأمین آب کشت‌های جاری تخلیه شده است و پیش‌بینی‌ها هم نشان می‌دهد بارندگی پاییز امسال کمتر از حد معمول خواهد بود. بنابراین، امکان تأمین آب برای کشت بهاره وجود ندارد و کشاورزان باید زمین‌های خود را پاییزه بکارند و از آیش گذاشتن اراضی برای بهاره خودداری کنند.

خشکسالی پدیده‌ای طبیعی در خاورمیانه

محسن تیزهوش کارشناس محیط زیست با تأکید بر ویژگی‌های اقلیمی منطقه اظهار داشت: ابتدا باید به طبیعت کل خاورمیانه اشاره کنم که شرایط خاصی دارد و هر دوره با خشکسالی‌های طولانی مدت مواجه می‌شود و در مقابل، دوره‌های ترسالی هم وجود دارد. این الگوهای طبیعی همواره بر وضعیت اقلیمی استان ما نیز تأثیرگذار بوده‌اند.

وی با اشاره به وضعیت بارش‌های سال جاری گفت: در حال حاضر با سال خشکی مواجه هستیم و پاییز امسال دیرتر از موعد آغاز شده است. این در حالی است که در سال‌های گذشته حتی پاییز زودتر شروع می‌شد و بارش‌ها نسبتاً بهتر بود.

تیزهوش تأکید کرد: یکی دیگر از دلایل مهم کاهش بارش‌ها، تغییرات کلی الگوهای جوی است که در سطح جهانی اتفاق افتاده است و در منطقه ما آثار آن به صورت چشمگیر نمایان شده است. علاوه بر این، کاهش منابع جنگلی و تخریب محیط زیست طی سال‌های گذشته، شرایط خشکسالی را تشدید کرده است.

ضرورت مدیریت منابع آب و جنگل

این کارشناس محیط زیست خاطرنشان کرد: برای مقابله با اثرات خشکسالی و مدیریت بهتر منابع آب و خاک، لازم است برنامه‌ریزی بلندمدت و حفاظت از جنگل‌ها و مراتع در اولویت قرار گیرد تا بتوانیم اثرات تغییرات اقلیمی را کاهش دهیم.

تیزهوش اظهار داشت: ما منابع آبی خود را نیز هدر داده‌ایم. اگر نگاه کنید، الگوهای کشاورزی که امروز در استان مورد استفاده قرار می‌گیرند، هیچ‌کدام با شرایط اقلیمی ما منطبق نیستند. نوع کشت و محصولاتی که بهره‌برداری می‌کنیم نشان می‌دهد ما سواد کافی برای برخورد مناسب با اقلیم خود نداریم.

وی با انتقاد از مدیریت فعلی افزود: این وضعیت نتیجه مدیریت شهری، روستایی و منطقه‌ای است که بدون آمایش سرزمین و برنامه‌ریزی بلندمدت، صرفاً نگاه بهره‌کشی از محیط طبیعی را دنبال می‌کنند. در حالی که شرایط ما اجازه مصرف افسارگسیخته منابع را نمی‌دهد و باید همیشه مراقب باشیم.

خطر از دست رفتن مناطق مرطوب و فرامرطوب زاگرس و لرستان

کارشناس محیط زیست خاطرنشان کرد: در سال آبی جاری، با کمبود بارش مواجهیم و متأسفانه نقاط مرطوب و فرامرطوب در زاگرس و لرستان در حال از دست رفتن هستند. این موضوع به معنای از دست رفتن منابع آب و آسیب جدی به تولیدکنندگان، به ویژه در بخش کشاورزی، است.

تیزهوش تاکید کرد: با وجود برخی اقدامات مثبت در سال‌های گذشته، هنوز آگاهی لازم برای برخورد مناسب با تغییرات آب و هوایی و گرمایش جهانی در میان مسئولان و بهره‌برداران وجود ندارد. نتوانسته‌ایم مدیریت اقلیم را به درستی پیاده کنیم و این مسئله پیامدهای جدی برای منابع طبیعی و کشاورزی به همراه دارد.

بی‌توجهی به اقلیم، عامل مشکلات اقتصادی

تیزهوش با مهر بیان کرد: این شرایط سختی که امروز شاهد آن هستیم، نتیجه ناکافی بودن شناخت ما از اقلیم است. اگر اقلیم خود را به درستی می‌شناختیم، برنامه‌های منطقه‌ای و محلی برای برخورد با تغییرات الگوهای جوی داشتیم و خود را با شرایط سازگار می‌کردیم. نبود این برنامه‌ریزی، ضربه اقتصادی به همراه داشته است.

وی با اشاره به تجربه کشورهای خشک و نیمه‌خشک افزود: در بسیاری از این کشورها، مدیریت منابع آب با دقت انجام می‌شود؛ برای مثال بازیافت آب، استفاده از منابع آب غیرشرب برای مصارف کشاورزی یا صنعتی و جلوگیری از هدررفت منابع، بهینه‌سازی شده است. اما در کشور ما چنین برنامه‌هایی اجرا نشده است.

هدررفت منابع آب و عدم بازیافت

تیزهوش تصریح کرد: همه آب ما به راحتی هدر می‌رود؛ چه در لوله‌کشی‌های فرسوده شهری و چه در بخش کشاورزی که آب قابل شرب برای مصارف کشاورزی استفاده می‌شود و به چرخه مصرف بازنمی‌گردد. نبود سیستم‌های بازیافت و استفاده مجدد از آب، نه تنها منابع طبیعی را تهدید می‌کند، بلکه تبعات اقتصادی و زیست‌محیطی نیز به همراه دارد.

کارشناس محیط زیست خاطرنشان کرد: برای کاهش آسیب‌های اقلیمی و اقتصادی، ضروری است که برنامه‌ریزی‌های محلی و منطقه‌ای مبتنی بر شناخت دقیق اقلیم و استفاده بهینه از منابع آب به شکل جدی دنبال شود. این امر می‌تواند بخشی از مشکلات موجود را کاهش دهد و نسل حاضر را از فشارهای اقتصادی و محیط زیستی نجات دهد.

تغییر الگوهای جوی و کاهش بارش‌ها

تیزهوش بیان کرد: بدون شک تغییر الگوهای جوی، افزایش دما و تبخیر بیشتر منابع آب باعث شده الگوهای بارش متفاوت‌تر شوند و میزان ریزش‌های جوی کاهش یابد. با توجه به شرایط اقلیمی خاورمیانه، این روند طبیعی است، اما اقدامات انسانی آن را تشدید کرده است.

وی افزود: ساخت سدها به شکلی که امروز انجام شده، به جای اینکه بهره‌برداری طبیعی و مثبت برای ما داشته باشند، تبدیل به مخازن رسوب شده‌اند و خسارات اقتصادی به همراه آورده‌اند. این مشکلات ناشی از عدم تطابق مدیریت منابع با شرایط اقلیمی و طبیعی سرزمین ما است.

ضرورت برنامه‌ریزی ملی و منطقه‌ای

کارشناس محیط زیست تأکید کرد: کمبود ریزش‌های جوی یک مسئله ملی و جهانی است و نیازمند برنامه‌ریزی دقیق و منطبق با اقلیم سرزمین است. ما باید آمادگی لازم را داشته باشیم، به ویژه که پاییز امسال دیرتر آغاز شده و سال آبی جدید با ریزش‌های جوی کمتر مواجه خواهد شد.

تیزهوش گفت: برای کاهش اثرات تغییر الگوهای جوی و جلوگیری از آسیب‌های اقتصادی، ضروری است اقدامات مدیریت منابع آب و برنامه‌ریزی منطقه‌ای متناسب با شرایط اقلیمی صورت گیرد. این امر تنها راه پیشگیری از بحران‌های آبی آینده است.

تیزهوش بیان کرد: این شرایط را قبلاً هم در استان تجربه کرده‌ایم، اما شدت آن کمتر بود. وقتی منابع جنگلی ما سالم‌تر و قوی‌تر بودند، مناطق مرطوب و فرامرطوب عملکرد بهتری داشتند و می‌توانستند ابرها را جذب کنند و ریزش‌های جوی بیشتری ایجاد کنند.

وی افزود: در سال‌های گذشته شاهد برف و باران بیشتری بودیم، اما اکنون خبری از آن نیست و تنها سرمای خشک در استان حاکم است. این تغییر ناشی از کاهش پوشش بلوط‌ها و جنگل‌هاست؛ زیرا این درختان نقش مهمی در جذب ریزش‌های جوی و تعادل اقلیم منطقه داشتند.

تیزهوش تصریح کرد: اگر بتوانیم جنگل‌ها و بلوط‌های استان را حفظ و احیا کنیم، می‌توانیم اثرات تغییرات اقلیمی را کاهش دهیم و بارش‌های جوی را بهبود ببخشیم. کاهش منابع جنگلی، نه تنها باعث خشکی بیشتر می‌شود، بلکه آسیب‌های اقتصادی و زیست‌محیطی را هم تشدید می‌کند.

بنابراین گزارش، ادامه خشکی زاگرس و تغییرات اقلیمی، اگر با برنامه‌ریزی و مدیریت دقیق منابع آب همراه نشود، می‌تواند فشار اقتصادی و زیست‌محیطی را تشدید کند.

با این حال، اصلاح الگوی کشت، حفاظت از جنگل‌ها و رعایت مصرف بهینه آب می‌تواند امیدبخش باشد و از سفره‌های زیرزمینی حفاظت کند.

هر گام عملی در مدیریت منابع آب، نه تنها از بحران کم‌آبی جلوگیری می‌کند، بلکه تضمینی است برای پایداری کشاورزی و امنیت غذایی استان، و آینده‌ای قابل اعتماد برای نسل‌های آینده.