خبر جعلی چیست و چگونه می‌توان آن را تشخیص داد؟

صدا و سيما

بروزرسانی 1404/07/30 - 10:40

خبر جعلی چیست و چگونه می‌توان آن را تشخیص داد؟

صدا و سیما/ در دنیای ارتباطات امروز، سرعت انتقال اطلاعات بیش از هر زمان دیگری افزایش یافته است. در کنار این مزیت بزرگ، پدیده‌ای خطرناک نیز رشد کرده است: خبر جعلی یا Fake News. این نوع خبرها با هدف فریب مخاطب، جهت‌دهی افکار عمومی یا ایجاد آشوب اطلاعاتی منتشر می‌شوند و تشخیص آن‌ها برای مردم، ضرورتی حیاتی است.

hهمیت تشخیص اخبار جعلی در عصر دیجیتال در عصر شبکه‌های اجتماعی، هر فردی می‌تواند محتوای خود را با سرعت نور منتشر کند. این دموکراتیزه شدن انتشار اطلاعات، مرز میان تولیدکننده و مصرف‌کننده خبر را مخدوش کرده است. اگرچه این امر به دسترسی آزاد به اطلاعات کمک کرده، اما بستری ایده‌آل برای سرازیر شدن اطلاعات دستکاری‌شده و کاملاً ساختگی فراهم آورده است. تأثیرات اخبار جعلی می‌تواند از اختلال در بازارهای مالی گرفته تا تأثیرگذاری بر نتایج انتخابات و حتی تضعیف سلامت عمومی (مانند ترویج باورهای غلط پزشکی) متغیر باشد.

دلایل گسترش اخبار غلط در فضای مجازی

گسترش سریع اخبار جعلی یک پدیده‌ی تصادفی نیست، بلکه ریشه در عوامل متعددی دارد که هم از سوی تولیدکنندگان و هم از سوی مصرف‌کنندگان محتوا قابل مشاهده است:

عدم سواد رسانه‌ای کافی بین کاربران: بسیاری از کاربران تفاوت میان یک وب‌سایت خبری معتبر با یک وبلاگ ناشناس را تشخیص نمی‌دهند. همچنین، درک نحوه عملکرد الگوریتم‌ها و تله‌های شناختی (Cognitive Biases) که باعث می‌شود افراد تمایل بیشتری به پذیرش اطلاعات تأییدکننده‌ی باورهای قبلی خود داشته باشند (Confirmation Bias)، پایین است.

تمایل به انتشار سریع خبر قبل از دیگران: هیجان ناشی از “اولین بودن” در اشتراک‌گذاری یک خبر داغ، اغلب باعث می‌شود افراد فرآیند راستی‌آزمایی را نادیده بگیرند. این “اشتراک‌گذاری تکانشی” (Impulsive Sharing) عامل اصلی انتقال ویروسی اخبار جعلی است.

وجود سایت‌ها و کانال‌های سودجو برای جذب بازدید و درآمد تبلیغاتی: در مدل‌های درآمدزایی مبتنی بر تبلیغات دیجیتال، تعداد بازدید (Pageviews) مستقیماً به درآمد تبدیل می‌شود. تولید محتوای جذاب (و اغلب جعلی) راهی آسان برای کسب درآمد سریع است.

اهداف سیاسی و اجتماعی خاص برای تأثیرگذاری بر افکار عمومی: بازیگران دولتی یا گروه‌های سیاسی از اخبار جعلی به عنوان ابزاری استراتژیک برای تضعیف مخالفان، ایجاد شکاف در جامعه، یا تغییر جهت‌گیری‌های عمومی نسبت به یک موضوع خاص استفاده می‌کنند. این شامل عملیات نفوذ اطلاعاتی (Information Warfare) می‌شود.

تکامل فناوری‌های تولید محتوا: ظهور هوش مصنوعی مولد (Generative AI) امکان تولید متن، تصویر و ویدئوهای بسیار واقع‌گرایانه (Deepfakes) را فراهم آورده است که تشخیص آن‌ها توسط چشم انسان تقریباً ناممکن شده است.

نشانه‌های خبر غیرواقعی

تشخیص خبر جعلی نیازمند یک رویکرد انتقادی و سیستمی است. در اینجا به نشانه‌های هشداردهنده‌ای که باید در مواجهه با هر محتوایی به آن‌ها توجه کرد، اشاره شده است:

۱. بررسی منبع و اعتبار منبع خبر نامشخص یا مشکوک است: وب‌سایتی که نام دامنه آن کمی متفاوت از رسانه‌های بزرگ است (مثلاً افزودن کلماتی مانند “فوری” یا استفاده از پسوندهای عجیب). عدم وجود اطلاعات تماس و مجوزهای رسمی: یک رسانه معتبر همیشه اطلاعات تماس، آدرس دفتر و مجوزهای رسمی فعالیت خود را در دسترس قرار می‌دهد.

۲. محتوای متنی و لحن تیتر اغراق‌آمیز یا هیجانی دارد (Clickbait): استفاده از علائم تعجب فراوان، کلمات مطلق (همیشه، هرگز، کاملاً اشتباه) و عباراتی مانند “شوکه‌کننده”، “فوری” یا “نمی‌توانید باور کنید”. اشتباهات فاحش املایی و نگارشی: رسانه‌های حرفه‌ای دارای ویراستار هستند؛ وجود اشتباهات مکرر در متن یک پرچم قرمز بزرگ است. جزئیات مبهم یا بدون استناد رسمی ارائه می‌شود: خبر مدعی اطلاعات محرمانه‌ای است اما هیچ نامی از مقام مسئول یا منبع موثق ذکر نمی‌کند (مثلاً: “گفته می‌شود…” یا “برخی منابع آگاه خبر دادند…”).

۳. استفاده از شواهد بصری استفاده از نقل‌قول‌ها یا تصاویر یک‌طرفه: محتوا فقط نظرات یک گروه خاص را منعکس کرده و طرف مقابل را نادیده می‌گیرد. کیفیت پایین تصاویر یا ویدئوها: اگرچه Deepfake ها پیشرفته شده‌اند، اما بررسی اولیه تصاویر می‌تواند نشان دهد که آیا آن‌ها به صورت دستی برش داده شده‌اند، یا حاوی ناهنجاری‌های بصری کوچک هستند که نشان‌دهنده دستکاری نرم‌افزاری است.

خبر جعلی یک تهدید جدی برای جامعه‌ی اطلاعاتی امروز است که می‌تواند بنیان‌های اجتماعی، سیاسی و اقتصادی را هدف قرار دهد. مقابله با آن نیازمند همکاری سه‌جانبه میان رسانه‌ها، آموزش عمومی و هوشیاری فردی است. هر کاربر باید یاد بگیرد که پیش از اشتراک‌گذاری هر خبر، به یک “بازدارنده” در برابر انتشار اطلاعات نادرست تبدیل شود. این هوشیاری فردی، کلید اصلی در مدیریت این چالش است. در این مسیر، خبرگزاری صداوسیما با ارائه‌ی آموزش‌های رسانه‌ای مستمر، ترویج تفکر انتقادی، و تولید محتوای معتبر و قابل استناد، می‌تواند نقش مهمی در حفظ سلامت اطلاع‌رسانی و تقویت جامعه‌ی آگاه ایفا نماید. هوشیار باشید، قبل از اشتراک‌گذاری، حقیقت را جستجو کنید.