سفر به صفویه با پل‌های تاریخی اردبیل

ایرنا/ اردبیل - ایرنا - تعدد پل‌های تاریخی رودخانه بالیخلو در مرکز شهر اردبیل علاوه بر اینکه بر جریان خروشان آب در ادوار گذشته دلالت دارد، الگوها و نشانه‌های بارزی از اصول معماری دوره صفویه را به نمایش می‌گذارد و موزه‌ای رایگان از ساخت و سازهای آن روزگار است.

به گزارش ایرنا، ایران ساختگاه پل‌های قدیمی معروفی از جمله سی و سه پل اصفهان، پل خواجو، پل لاتیدان در غرب بندر عباس، پل‌دختر لرستان، پل‌دختر میانه و پل جی بر فراز زاینده‌رود است و به تبع آن در استان اردبیل نیز پل‌های تاریخی متعددی وجود دارد که عمده آنها در دوره حکومت سلسله صفویان احداث شده است.

با دقت در موقعیت پل‌های تاریخی حوزه استحفاظی شهرستان اردبیل مشخص می‌شود که اغلب این بناها بر فراز رودخانه بالیخلو اردبیل ساخته شده و به نظر می‌رسد این رودخانه در حیات و کار کشاورزان و روستانشینان نقش مهمی ایفا کرده و احداث پل‌های متعدد بر فراز آن اجتناب‌ناپذیر بوده است.

رودخانه بالیخلو

رودخانه بالیخلو در تاریخ اردبیل به پرآبی و طغیان‌های بی‌شمار و داشتن ماهی‌های فراوان معروف بوده ، طول این رودخانه ۷۵ کیلومتر است که از این میزان ۵۰ کیلومتر در کوهستان و ۲۵ کیلومتر دیگر در جلگه جریان دارد.

این رودخانه که با نام‌های بالیقلو چای، بالخلی یا بالیخلو شناخته می‌شود از گردنه بالخلی در جنوب غربی شهر نیر حد فاصل دو رشته ' بزقوش ' و ' سبلان ' سرچشمه می‌گیرد و تامین‌کننده آب سد یامچی است و با گذر از وسط اردبیل، همچون زاینده رود، این شهر را به دو نیم تقسیم می‌کند و سرانجام در شمال این شهر به رودخانه ' قره‌سو ' می‌پیوندد.

پیتر دلاواله جهانگرد ایتالیایی در سفرنامه خود نوشته است: در شهر اردبیل نهرهای فراوانی جاری است که ظاهرا از رودخانه‌ای که از کوه سبلان سرچشمه می‌گیرد، منشعب می‌شوند و به این دلیل اردبیل به شهر ونیز ایتالیا بی‌شباهت نیست.

در مقاله‌ای با عنوان "بازخوانی ساختار شهر اردبیل دوره صفویه بر اساس تطبیق متون تاریخی در نقشه آدام اولئاریوس" (سفرنامه نویس آلمانی) آمده است که "شاید اهمیت رودخانه بالخلو در ساختار فضایی- کالبدی شهر اردبیل در قدیم بسیار بیشتر از حال بوده است و این رود همچون حصاری مهم شهر را از قسمت جنوب در مقابل مهاجمان حفاظت کرده و ارتباط شهر با نقاط بیرون شهر از طریق پل‌ها برقرار شده است."

پل‌های احداث شده بر فراز رودخانه در زمان حکومت صفویه از زیباترین بناهای قدیمی شهر به حساب می‌آید و در نقشه اولئاریوس از آنها با عناوین هفت پل، حیدر علی، یعقوبیه، برکیفی، زاغالن و پل هفتان نام برده شده که در حال حاضر به نام‌های پل قره‌سو یا زاغالان، ججین یا یدی گوز، ابراهیم‌آباد، یعقوبیه و سیدآباد تغییر نام یافته‌اند.

پل ابراهیم‌آباد

این پل در ابتدای کوچه ابراهیم‌آباد بر روی رودخانه بالیخلو در شهر اردبیل ساخته شده و ظاهراً از پله‌ایی است که پیترودولاواله در سفرنامه خود به آن اشاره کرده است؛ پل ابراهیم‌آباد دارای چهار چشمه است که دو دهنه آن در سال‌های اخیر مورد بازسازی قرار گرفته است.

پل ججین یا (داش کسن)

این پل در داخل شهر اردبیل و بر روی رودخانه بالیخلو ساخته شده و دارای هفت چشمه است و هم‌اکنون نیز مورد استفاده مردم قرار می‌گیرد ، در برخی منابع در خصوص این پل آمده است که پل ججین از نظر سیاسی نیز دارای اهمیت بوده است.

ستارخان سردار ملی مشروطیت، بعد از فرار از زندان نارین قلعه اردبیل، خود را به کنار این پل رسانده و به یاران خود که با اسب در این محل منتظرش بودند ملحق شده است

نوشته‌اند که ستارخان سردار ملی مشروطیت، بعد از فرار از زندان نارین قلعه اردبیل، خود را به کنار این پل رسانده و به یاران خود، که با اسب در این محل منتظرش بوده‌ اند، ملحق شده و از این نقطه راه عتبات عالیات را پیش گرفته و در نجف اشرف فتوای مشروطه را از مجتهدین اخذ کرده و به ایران بازگشته است.

پل آغلاغان

یکی از پل‌های معروف و تاریخی ساخته شده در استان اردبیل پل "آغلاغان" است که با ابعاد ۳۷/۹۰×۵×۵/۵۰ متر در حوزه استحفاظی شهرستان نیر و در جاده اردبیل به سراب قرار دارد و مربوط به دوره صفویه بوده و به شماره ۲۵۵۸ ددر ردیف فهرست آثار فرهنگی ملموس کشور به ثبت رسیده است.

بنا بر اعلام اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اردبیل، پل آغلاغان دارای چهار چشمه با پایه‌های سنگی و طاق‌های آجری است و اندازه هر چهار دهانه قوس آن متفاوت است.

پل با قوس‌های به شکل مربع (شمشیری) و موج شکن‌های سنگی بر فراز رودخانه نیر و برای گذر افراد پیاده احداث شده و در سال ۷۷ از سوی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی مرمت شده است.

پل الماس

این پل بر روی رودخانه بالیخلو در غرب شهر و خارج از محدوده شام اسبی اردبیل و بر سر راه اردبیل به نیر ساخته شده و تا قبل از احداث پل جدید، رفت و آمد وسایط نقلیه از روی این پل انجام می‌گرفت.

این پل قدیمی راه اصلی را به راه روستاهای اطراف پیوند داده و اغلب مردم در زیر آن محصولاتی همچون گندم و وسایلی نظیر فرش را در آب رودخانه و در زیر پل می‌شستند.

پل دوجاق

دوجاق در حوزه استحفاظی مشگین‌شهر و در جاده قدیم مشگین‌شهر به اردبیل، در گردنه معروف دوجاق مابین روستای ارباب کندی و گندیشمن قرار دارد و در ابعاد ۲۱×۸×۶/۲۰ متر بر روی رودخانه قره‌سو در دوره پهلوی دوم احداث شده است.

دوجاق پلی یک دهانه و اجرا شده با مصالح آجری و نمای سنگی است و بر روی پل قدیمی‌تر و در سال ۱۳۱۷ ساخته شده که تاریخ احداث آن بر روی کتیبه‌ای در نمای آن به چشم می‌خورد.

این پل دارای یک دهانه با قوس شاخ بزی تند با مصالح آجری و نمای سنگی است و به دلیل تغییر مسیر از راه اصلی مشگین‌شهر به اردبیل از رونق افتاده و به‌ندرت تردد وسایط نقلیه را تامین می‌کند و فقط دامداران و کشاورزان بومی از آن استفاده می‌کنند.

درباره تزیینات به کار رفته در پل می‌توان گفت دارای تزیینات آجری زیبایی به صورت رومی و ضربی است که علاوه بر حالت تزیین، نقش سازه‌ای و مهندسی بنا را نیز القا می‌کند.

پل قره‌سو (زاغالان)

این پل بر روی رودخانه بالیخلو در شهر اردبیل ساخته شده و دارای هفت دهنه است و بنای آن را به دوره صفویه نسبت داده‌اند ، گفته می‌شود پل توسط شخص خیّری بنام مسیرحمزه‌ننه کران مورد بازسازی قرار گرفته است.

پل فیروزآباد

این بنا با ابعاد ابعاد: ۳۳/۵×۶/۶×۲۲/۵ متر در بخش فیروزآباد شهرستان کوثر قرار دارد ، قدمت و زمان احداث آن به دوره پهلوی برمی‌گردد که بر روی رودخانه فیروزآباد یکی از سرشاخه‌های فرعی قزل اوزن بنا شده است.

پل فیروزآباد که گذر وسایط نقلیه سبک و سنگین و عابر پیاده را تامین می‌کند، دارای یک دهانه با قوس بیضوی شکل است که در هر طرف با چهار طاق با ارتفاع متفاوت پوشش داده شده و مصالح ساختمانی پل، سنگ‌های رسوبی محکمی است که در سال‌های اخیر دست‌اندازهای سنگی آن را با دیواره بتنی پوشش داده‌اند.

این پل توسط مهندسان ایتالیایی بر روی پایه پل قدیمی عصر صفوی احداث شده و طاق‌های پل که روی قوس اصلی قرار گرفته، دارای دهانه یکسان اما ارتفاع متفاوت است.

پل گیلانده

در کیلومتر ۱۵ جاده اردبیل به آستارا جنب روستای گیلانده بر روی رودخانه بالیخلو با ابعاد ۲۷/۹×۴/۱۵×۴/۳۵ متر احداث شده و مربوط به دوره صفویه است و دارای چهار چشمه با پایه‌های سنگی و طاق و بدنه آجری است.

در میان سنگ‌های این پل تعدادی سنگ نوشته هم دیده می‌شود که سنگ قبرهایی از دوران ساخت پل هستند

مرمت این پل در سال ۷۳ آغاز گشته و طی این مرمت، آجرهای قبلی که درزهای آن باز بود با ملات خاک و سنگ و پودر سنگ و سیمان سفید و مقداری گچ در طاق و موج شکن‌ها و دست‌انداز و بدنه و قسمت‌های دیگر بندکشی شده است.

طاق‌های ضربی پل به شیوه جناقی یا پنج و هفت بنا شده و دارای چهار پایه همراه با موج شکن‌های سنگی است که در هر دو سوی پل مثلثی شکل هستند.

در میان سنگ‌های این پل تعدادی سنگ نوشته دیده می‌شود که سنگ قبرهایی از دوران ساخت پل هستند و پشت بندهای مثلثی شکل در دو طرف پل بر روی پایه‌ها قرار گرفته و سوراخ‌های مستطیل شکل درون کالبد پل، کار خنک کردن پایه‌ها را بر عهده دارند.

پل یدی گوزلی (هفت چشمه)

این پل با ابعاد ۴۶/۷۰×۳/۸۰×۳/۷۰ متر در میدان ۱۵ خرداد ابتدای خیابان ساحلی بر روی رودخانه بالیخلو واقع و با شماره ۸۷۵ در فهرست آثار فرهنگی ملموس کشور ثبت شده و مربوط به دوره صفویه است.

مرمت آن در سال ۷۴ آغاز شده است ، در توصیف معماری آن نوشته‌اند که دارای هفت چشمه با پایه‌های سنگی و طاق‌های ضربی جناقی آجری است و دهانه وسطی باعث زاویه‌دار بودن عرشه پل شده است.

پل هفت چشمه شامل هفت دهانه آجری با قوس پنج و هفت و موج شکن‌های سنگی است و ملات بکار رفته در ساختمان پل، گچ و آهک است و گذر وسایط نقلیه سبک و افراد پیاده را تامین می‌کند.

پل کلخوران

این پل بر روی رودخانه قره‌چای کلخوران در روستایی به همین نام ساخته شده و دارای ۶ دهنه است و بنای اصلی آن را به دوره سلجوقی و ایلخانیان نسبت می‌دهند و گویا در دوره صفویه تعمیر شده است.

پل کلخوران با ابعاد ۲۱/۸۰×۳/۰۷×۴ متر و به شماره ۸۷۷ در فهرست آثار فرهنگی ملموس کشور به ثبت رسیده و در سال ۷۵ مرمت شده است ، دارای سه چشمه یا دهانه آجری با قوس‌های پنج و هفت و موج شکن‌های سنگی با پی‌های سنگی و ملات آهکی و آجر ۲۰×۲۰ و ملات گچی در طاق‌هاست.

دهانه وسطی پل بزرگتر از دهانه‌های جانبی آن است که به‌صورت متقارن در دو طرف این دهانه قرار گرفته است ، بزرگتر بودن این دهانه باعث زاویه‌دار بودن عرشه پل شده است. این پل گذر امکان وسایط نقلیه سبک و افراد پیاده را تامین می‌کند و در طاق میانی آن سنگ نوشته‌ای وجود دارد.

پل نادری

این پل در تپه نادری بر روی رودخانه بالیخلو در شهر اردبیل بنا شده و دارای ابعاد ۴۸/۵۰×۶/۲۰×۸/۲۰ متر است و در سال ۷۴ مرمت شده و از حیث معماری دارای چهارچشمه با پایه‌ها و نمای سنگی و طاق‌های آجری است.

پل نادری در دوره پهلوی دوم بر روی پلی به یادگار مانده از دوره صفوی که عامل ارتباطی جاده اردبیل به تبریز بوده، بنا شده و شامل چهار دهانه با پایه‌های سنگی و قوس‌های نیم دایره کامل و موج شکن‌هایی به صورت منحنی است.

پل پردیسان (پردیس)

در روستای پردیسان – افشار پائینی بخش فیروزآباد شهرستان خلخال بر روی رودخانه قزل‌اوزن بنا شده و مربوط به دوره صفویه است و ارتباط سرشاخه‌های راه کاروانی اردبیل – زنجان را فراهم می‌کند.

بنا بر اعلام اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اردبیل، در سال انهدام پل دختر قافلانکوه توسط گروه فرقه دموکرات آذربایجان، دهانه وسطی پل پردیسان منهدم شده است.

پل سامیان

در کیلومتر ۱۵ جاده قدیم اردبیل به مغان و مشگین‌شهر و بر روی رودخانه قره‌سو با ابعاد ۵۵/۰۰×۵/۰۲×۳/۹۵ متر بنا شده و مربوط به دوره صفویه بوده و به شماره ۸۸۴ در فهرست آثار فرهنگی ملموس کشور به ثبت رسیده است.

پل سامیان پلی ۶ چشمه یا دهانه و اجرا شده با بدنه آجری بصورت قوس‌های شاخ بزی و موج شکن‌های سنگی و پایه طاق سنگی است ، دهانه میانی پل بزرگتر از دهانه‌های جانبی آن است و به‌صورت متقارن در دو طرف این دهانه قرار گرفته و بزرگتر بودن دهانه وسطی باعث زاویه‌دار بودن دست انداز و عرشه پل شده است.

به نظر می‌رسد که این پل در گذشته دارای هفت چشمه و به‌صورت متقارن بوده که به مرور زمان یکی از دهانه‌ها از بین رفته ، موج‌شکن‌های این پل در دو طرف نما متفاوت است.

یک طرف پل به صورت منحنی و طرف دیگر به صورت تیز اجرا شده و بر روی این پل، چهار میل راهنما در منتهی‌الیه چهارگوشه پل وجود داشته که به مرور زمان از بین رفته ، این پل در حال حاضر گذر وسایط نقلیه از جمله تریلی‌های بارکش را (که متجاوز از سی تن وزن دارند) تامین می‌کند.

پل سیدآباد

این پل با ابعاد ۲۳/۸۰×۵/۳۵×۳/۷۰ متر در ابتدای کوچه سیدآباد بر روی رودخانه بالیخلو در محله پیرمادر ساخته شده و دارای پنج دهانه با طاق ضربی و آجری است و قدمت آن به دوره صفویه بر می‌گردد.

این بنا به شماره ۸۷۷ در فهرست آثار فرهنگی ملموس کشور به ثبت رسیده و در سال ۷۴ مرمت شده است ، در توصیف وضعیت معماری این پل نوشته‌اند با سه چشمه و با سنگ‌های تراش یافته و ملات آهکی و آجر ۲۰×۲۰ و ملات گچی در طاق‌ها ساخته شده است.

دهانه وسطی پل بزرگتر از دهانه‌های جانبی است که به‌صورت متقارن در دو طرف این دهانه قرار گرفته و بزرگتر بودن دهانه وسطی پل باعث زاویه‌دار بودن عرشه پل شده است.

این پل مسیر ارتباطی و گذر افراد پیاده در جاده قدیم تالش و خلخال به دروازه ورودی اردبیل را تأمین می‌کند ، عملیات مرمتی این پل در سال ۱۳۷۴ شروع شده است.

پل یعقوبیه

این پل نیز متعلق به دوره صفویه است که بر روی رودخانه بالیخلو در ابتدای کوچه یعقوبیه ساخته شده و دارای پنج دهنه با طاق‌های ضربی و آجری و پی سنگی است و به شماره ۸۷۶ به ثبت ملی رسیده است.

ابعاد این پل ۳۶/۷۵×۵×۳ متر گذر عابران پیاده را تامین می‌کند و شروع مرمت آن در سال ۷۵ بوده و دارای حالت تقارن است و دهانه وسطی پل بزرگتر از دهانه‌های جانبی است و بزرگتر بودن پل، باعث زاویه دار بودن عرشه آن شده است.

پل‌های تاریخی کهن شهر اردبیل هر چند برای مردم این دیار عادی شده و به قول سهراب سپهری در طاقچه عادت فراموش شده‌اند، اما گردشگران و مسافرانی که وارد اردبیل می‌شوند به محض مشاهده آنها غرق در جزییات و شمایل تاریخی پل‌ها می شوند.

این آثار به عنوان میراث فرهنگی در دسترس که قرن‌ها باد و بوران را تحمل کرده‌اند، می‌توانند برای پژوهش‌های تاریخی، فنی و معماری ادوار گذشته بستر و سوژه‌های مفیدی برای کارشناسان و دانایان امر باشند.

امروزه پل‌های مهیج و معلقی برای ایجاد هیجان و جذب گردشگر احداث می‌شود اما پل‌های تاریخی حکایت‌های دور و درازی دارند و برای شنیدن رازهای مگوی آنها ، گوش‌هایی محرم لازم است تا صدای تیشه فرهادها را به شیرینی افسانه‌ها بنیوشند.

منابع؛

دانشنامه آزاد

روابط عمومی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استتان اردبیل

مقاله "بازخوانی ساختار شهر اردبیل دوره صفویه براساس تطبیق متنون تاریخی در نقشه آدام اولئاریوس نوشته محمدتقی پیربابایی، احد نژاد ابراهیمی و سامان ابی‌زاده

سفرنامه پیتر دلاواله جهانگرد ایتالیایی

آخرین خبر اردبیل در اینستاگرام :https://instagram.com/ardabil__today