آن یار مهربان در سیطره فضای مجازی

ایرنا/ زنجان - ایرنا - امروزه شبکه‌های پر زرق و برق مجازی و اجتماعی بیشترین گذران اوقات فراغت مردم را به خود اختصاص داده است درحالیکه در زمانی نه چندان دور،کتاب تنها یار مهربان شهروندان بود و در بین مردم جایگاهی یگانه داشت اما در حال حاضر سیطره فضای مجازی جای آن را تنگ کرده است.

به گزارش ایرنا، طی سال های نه چندان کتاب دانای خوش بیان بین قشرهای مختلف مردم جایگاهی داشت و بسیاری برای گذران اوقات فراغت کتاب می خواندند و در این میان عده ای هم به حوزه های خاص کتاب علاقه‌مند بودند و با شوق و اشتیاق فراوان چاپ های بعدی آن را دنبال می کردند.

---

بازار

---

اما با ورود و گسترش فضای مجازی وضعیت کتاب و کتابخوانی نیز با تغییرات چشمگیری مواجه شده و با نگاهی گذرا به وضعیت کتابخانه ها می توان به این موضوع مهم پی برد که دیگر در این مراکز فرهنگی همچون گذشته از ازدحام مراجعه کنندگان برای گرفتن کتاب های مورد علاقه‌شان خبری نیست.

با توجه به وضعیت کنونی نیز می توان مشاهده کرد که فضای مجازی ساعات طولانی از وقت افراد را برای وب گردی و استفاده از مطالب گوناگون گرفته و کمتر کاربری حوصله دارد تا زمانی را به مطالعه داستان طولانی در این فضا اختصاص دهد.

کارشناسان معتقدند تغییرات زندگی امروزی موجب شده کتاب به عنوان رسانه‌ای «کُند» در مقابل رسانه‌های سریع قرار بگیرد و از طرفی برخی ها نیز معتقدند هنوز کتاب های چاپی طرفداران خاص خود را دارد و می توان از آنها برای تولیدات فاخر و ارزشمند در فضای مجازی استفاده کرد.

کتاب به عنوان رسانه‌ای «کُند» در مقابل رسانه‌های سریع

دکترای علوم ارتباطات در این خصوص به خبرنگار ایرنا می گوید: از منظر مطالعات ارتباطی، فضای مجازی مولود ابررسانه اینترنت با مختصات تعاملی و چند رسانه‌ای بودن و انتقال سریع مبتنی بر شبکه و پلتفرمی‌ بودن بوده که تاثیرات پیچیده و چندلایه بر فرهنگ مطالعه و کتابخوانی داشته است.

علی قشمی می‌افزاید: به عبارت دقیق‌تر، تاثیر فضای مجازی بر مطالعه و کتابخوانی را می‌توان در سه سطح شامل «فردی»، «فرهنگی - اجتماعی» و «ساختاری – رسانه‌ای» تحلیل کرد.

وی با بیان اینکه در سطح فردی، می‌توان به سه پیامد بسیار جدی توجه داشت، اضافه می‌کند: «کاهش عمق توجه»، «ترجیح تصویر و صوت بر متن» و نیز «تغییر عادت رسانه‌ای» پیامدهای فضای مجازی است که کاهش عمق توجه، ناشی از ماهیت رسانه‌های اجتماعی بوده که الگوی مصرف محتوا را سطحی، کوتاه‌مدت و گذرا می کند.

این دانش‌آموخته دانشگاه تهران اظهار می کند: افراد به دلیل حجم بالای داده‌ها در رسانه‌های اجتماعی چه در قالب متن و چه در قالب صوت و تصویر، تلاش می‌کنند با سرعت صفحات مجازی را پیمایش کنند و از هر خرمنی، خوشه‌ای برچینند و این موضوع باعث کاهش عمق توجه می‌شود.

این کارشناس علوم ارتباطات ادامه می‌دهد: در خصوص ترجیح تصویر و صوت به متن هم می‌توان اشاره کرد که خواندن متن، زمان‌بر است در حالیکه دیدن ویدئو جذابتر و شنیدن پادکست، تعارضی با دیگر کارهای در حال انجام ندارد و از سوی دیگر، تولیدات جذاب صوتی و بصری به خصوص با مدت زمان کوتاه، باعث اقبال مخاطبان می شود و سکوهای جهانی برای رقابت در این عرصه، قابلیت‌های خاصی را افزوده‌اند تا بتوانند توجه مخاطبان را برانگیزند و کاربران را به عنوان سرمایه خود، جذب کنند.

وی اضافه می‌کند: همچنین «تغییر عادت رسانه‌ای» نیز به کاهش مطالعه و افزایش الگوهای رفتاری چند کاره در فضای مجازی منجر شده است، یعنی مخاطبی که قبلا متمرکز بر یک متن و کتاب در حال مطالعه بود، هم‌اکنون دنبال چرخیدن در رسانه‌های اجتماعی در فضای مجازی است و تمرکز سابق را ندارد.

همچنین «تغییر عادت رسانه‌ای» نیز منجر به کاهش مطالعه و افزایش الگوهای رفتاری چند کاره در فضای مجازی شده است، یعنی مخاطبی که قبلا متمرکز بر یک متن و کتاب در حال مطالعه بود، هم‌اکنون دنبال چرخیدن در رسانه‌های اجتماعی در فضای مجازی است و تمرکز سابق وجود ندارد.قشمی درخصوص سطح «اجتماعی – فرهنگی» تحت تاثیر فضای مجازی در امر مطالعه و کتابخوانی، گفت: در این سطح نیز سه تحول اساسی روی داده که شامل ظهور فرهنگ مصرف گرایی اطلاعاتی است و کاربران به جای مطالعه عمیق، به دنبال مصرف سریع اطلاعات هستند و در مقابل نیز، تولید محتواهای کوتاه، احساسی و سریع افزایش یافته است تا در این بازار محتوا، بتوانند توجه کاربران را برانگیزانند و تعداد دنبال‌کنندگان، بازدیدها و پسندها را افزایش دهند و همین امر یکی از دلایل، تغییر الگوی فرهنگی مطالعه است.

وی از دیگر اثرات این فضا بر مطالعه و کتابخوانی را تغییر نقش مرجع از کتاب، کتابخانه‌ها، ناشران و حتی معلمان و استادان به سمت فعالان رسانه‌ای در عرصه مجازی و بلاگرها و اینفلوئنسرها عنوان می‌کند که نقش جدیدی برای ذائقه‌سازی در کاربران خود ایجاد می‌کنند.

این کارشناس ادامه می‌دهد: در نهایت در سطح سوم می‌توان به تغییرات «ساختاری و رسانه‌ای» اشاره داشت، دیجیتالی‌شدن کتابها و اقتصاد مطالعه در این سطح قابل طرح است و یکی از مزیت‌های فضای مجازی، گسترش کتابهای الکترونیک، پلتفرمی‌شدن اشتراک کتاب، افزایش تولید کتابهای صوتی و در دسترس بودن آسان این موارد برای کاربران و علاقه‌مندان به مطالعه است که امکان استفاده شخصی را فراهم می‌سازد.

وی اظهار می کند: همچنین ناشران و پلتفرم‌ها مجبور به رقابت با شبکه‌های اجتماعی هستند و این امر منجر به تغییرات در چگونگی ارائه کتاب به سمت ساده‌سازی متن کتابها و کوتاه شدن حجم کتابها شده است و حتی تلاش می‌شود کتابها به صورت صوتی و حتی در مواردی به صورت ویدئویی تولید و منتشر شوند.

قشمی در پاسخ به این سوال که آیا فرهنگ مطالعه با گسترش فضای مجازی به روال گذشته ادامه خواهد داد؟ اضافه می‌کند: اگر بخواهیم پاسخی دقیق بدهیم واقعیت آن است که «خیر»، هر تحول فناورانه در جامعه به خصوص فناوری های تحول‌آفرین، جامعه را به قبل و بعد از خود تقسیم می‌کنند و اینکه انتظار داشته باشیم کتابخوانی در عصر فضای مجازی همانند عصر ماقبل از آن باشد، انتظار زیادی است.

وی خاطرنشان می‌کند: حتی جالبتر آنکه، عصر هوش مصنوعی شاید اصل نیاز به کتاب خواندن را هم دچار چالش کند! و مطالعه این موضوع نیز، یکی از مواردی است که باید در دستور کار سیاستگذاران فرهنگی برای حفظ قدرت کتاب در نظر گرفته شود.

این کارشناس ادامه می‌دهد: باید توجه داشت که این فناوریهای جدید می‌تواند «صورت مطالعه» را تغییر دهد اما «سیرت مطالعه»، یک رفتار فرهنگی است که می‌تواند تداوم داشته باشد اما شکل و قالب آن تغییر کند و صد البته، مطالعه عمیق و کتاب‌محور کاهش پیدا اما مطالعه مجازی و شنیداری افزایش پیدا می‌کند.

فضای مجازی، فرصتی جهت ترویج فرهنگ کتابخوانی

رییس اداره کتابخوانی اداره کل کتابخانه های عمومی استان زنجان در گفت و گو با خبرنگار ایرنا با بیان اینکه تاثیر فضای مجازی بر فرهنگ کتابخوانی، دو سویه است که هم می تواند مثبت و هم منفی باشد، ادامه می دهد: از جنبه های مثبت آن می توان به دسترسی آسان و بدون مرز به منابع و کتاب ها، رشد آمار مطالعه کتاب در بستر فضای مجازی، ترویج کتابخوانی از طریق ابزار شاخص و تاثیرگذار در فضای مجازی، اشاره کرد.

بهروز حیدری می افزاید: تشکیل گروهای مطالعاتی و گپ و گفت در حوزه کتاب و کتابخوانی در فضای مجازی، تنوع در دسترسی به منابع مطالعه از جمله فایل های الکترونیکی، وب آوا، کلیپ، خلاصه کتاب و نقد و معرفی آن از دیگر موارد مثبت بوده اما تاثیرات منفی هم شامل، کاهش تمرکز و عمق مطالعه، اثرگذاری سایر موارد بدون محتوا در مقایسه با کتاب و رواج منابع زرد و نامعتبر کتابی است.

وی با بیان اینکه در خصوص آمار و میزان مطالعه کتاب متاسفانه مرجع خاصی وجود ندارد و هنوز مرکز خاصی به این حوزه وارد نشده است، اضافه می کند: سنجش میزان و سرانه مطالعه از روش های علمی هنوز در ایران به درستی صورت نگرفته است.

در خصوص آمار و میزان مطالعه متاسفانه نه مرجع خاصی وجود دارد و نه اینکه هنوز مرکز خاصی به این حوزه وارد شده است .حیدری درخصوص تاثیر فضای مجازی بر فرهنگ مطالعه میان نسل های مختلف جامعه، می افزاید: هر نسلی با توجه به ذائقه خود از فضای مجازی در گسترش فرهنگ کتابخوانی بهره می گیرد، خصوصا نسل جدید هم از این فضا روزانه ساعات زیادی استفاده می کند که یکی از آن موارد استفاده از منابع دیجیتال همچون محتواهای کوتاه، خلاصه کتاب، وب آوای کتاب و منابع صوتی است که در مقابل روش سنتی مطالعه منابع چاپی در بین این نسل به دلیل هزینه بالای منابع چاپی و محدود بودن کاهش یافته است.

این تحلیلگر مسائل و موضوعات اجتماعی می افزاید: مولفه ها و شاخص های موثر در این زمینه نیز نسبت به هر دوره و نسلی متفاوت است و در کل بعد رفتاری افراد و شاخص های ساختاری جامعه در این زمینه تاثیر بالایی دارد.

وی اظهار می کند: در کل میزان ساعات استفاده از فضای مجازی و الگوی بهره گیری از فضای مجازی در این مولفه تاثیر زیادی دارد، همچنین تولیدات محتواهای مفید در اشکال مختلف از جمله منابع الکترونیکی، صوتی و مکتوب نسبت به هر نسل تاثیر بالایی در این روند برجای می گذارد.

حیدری با بیان اینکه در کل با گسترش فضای مجازی و تغییر در سبک ها و الگوهای رفتاری در بین نسل های مختلف، فرهنگ مطالعه از روش های سنتی عبور کرده و وارد مرحله ای جدید می شود، می افزاید: به تبع و بر اساس نیاز مخاطبان به الگوها و ابزارهای جدیدی در ترویج مطالعه و کتابخوانی نیاز خواهیم داشت.

وی یادآوری می کند: از جمله این ابزارها بهره گیری از سکوهای دیجیتال، اشکال متخلف محتوایی از جمله منابع صوتی، اینفوگرافیکی، فایل های دیجیتالی، نرم افزارها، کلیپ های معرفی کتاب، کانال ها و گروه های تخصصی کتاب و کتابخوانی و تولید آثار مکتوب فاخر در همه گروههای سنی از جمله کودک و نوجوان است که در این زمینه بسیار ضعیف و بازاری وارد شده ایم.

حیدری با اشاره به راهکارهای ارتقای فرهنگ کتاب و کتابخوانی در عصر حاضر مبتنی بر فضای مجازی اضافه می کند: از جمله فرصت هایی که فضای مجازی در گسترش فرهنگ کتاب و کتابخوانی ایجاد کرده است صرف زمان زیاد مخاطب در این فضاست که می توان از این فرصت به عنوان بستری جهت تبلیغ و ترویج فرهنگ کتاب و کتابخوانی با بهره گیری از ابزارها و الگوهای مختلف متناسب با ذائقه هر مخاطب استفاده کرد.

این کارشناس ادامه می دهد: در این راستا متولیان این حوزه باید به درستی وارد شوند و نیز تولیدات خود را ارائه دهند که می توان به بهره گیری از نرم افزارها، تولید آثار دیجیتال و صوتی، برگزاری رویدادهای شاخص در زمینه کتاب و کتابخوانی، تشکیل گروههای کتابخوانی، ایجاد گپ و گفت های کتاب محور، معرفی و تولید آثار فاخر از بزرگان ادب و هنر ایران زمین، تولید موشن گرافی، حضور فعال نویسندگان و ناشران در این بستر، ورود صحیح مراکز علمی از جمله دانشگاه ها و مدارس به این بستر، ایجاد مراکزی با بهره گیری از ظرفیت های فضای مجازی در استان ها از جمله کتابخانه های دیجیتال و تالارهای علم و خلاقیت، تولید انیمه های کتاب محور، بهره گیری از موسیقی و تصویر در معرفی کتابها و بسته های تخفیفی در عرضه تولیدات مجازی کتاب محور اشاره کرد.

وی خاطر نشان می کند: در کل می توان گفت فضای مجازی بسته به نگاه ما می تواند هم در کاهش فرهنگ مطالعه و هم به عنوان ابزاری قدرتمند در گسترش فرهنگ کتاب و کتابخوانی نقش داشته باشد و این موضوع به نحوه ورود ما به این فضا یا سرزمین بدون مرز بستگی دارد.

فضای مجازی بستر ورود افراد سودجو با نادیده گرفتن حق مولف

کارشناس ارشد کتاب و کتابداری نهاد کتابخانه های زنجان در این خصوص به خبرنگار ایرنا می گوید: امروزه به دلیل ظهور و گستردگی فناوری های نوین دیجیتال به خصوص فراگیری پیام رسان ها و شبکه های اجتماعی، فضای مجازی در زمینه های مختلف تاثیر گذاشته و نقش بسیار مهمی در گردش اطلاعات حوزه های مختلف از جمله حوزه کتاب و کتابخوانی دارد.

حسین محمدی می افزاید: فضای مجازی و شبکه های اجتماعی به دلیل قابلیت های ویژه ای که دارند، نتایج مثبتی در حوزه کتاب و کتابخوانی داشته و نقش مهم و تاثیرگذاری در معرفی، اطلاع رسانی و احیای بازار کتاب ایفا می کنند و دسترسی راحت و قابلیت های انعکاس سریع موضوعات در بستر فضای مجازی باعث شده که اغلب فعالان حوزه کتاب و کتابخوانی از جمله نویسندگان، ناشران، کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی و همچنین نهادهای مرتبط با کتاب و کتابخوانی برای تولید و ارایه محتوای مرتبط با کتاب و کتابخوانی به فضای مجازی گرایش پیدا کنند.

وی اظهار می کند: چالش های متعدد کتابخوانی در شبکه های اجتماعی ایجاد شده و همچنین هشتک های مختلفی درباره کتاب و کتابخوانی در فضای مجازی به خصوص در بستر شبکه های اجتماعی از جمله اینستاگرام ایجاد شده به طور مثال هشتک #bookstagram بیش از ۳۰ میلیون بار در اینستاگرام به اشتراک گذاشته شده است.

محمدی می افزاید: در واقع فضای مجازی به خصوص اینستاگرام به دلیل وجود فضای تعاملی و دسترسی سریع و راحت، بستر خوبی برای تولید محتوای مرتبط با کتاب و کتابخوانی، معرفی، فروش و عرضه کتاب برای علاقه مندان و فعالان به خصوص ناشران و کتابفروشی ها ایجاد کرده است و فروشگاهها و کتابفروشی های برخط متعددی در بستر فضای مجازی در سطح دنیا و ایران راه اندازی شده اند.

وی اضافه می کند: از طرف دیگر به دلیل بالا بودن هزینه های تولید و انتشار کتابهای کاغذی، امروزه خیلی از آثار و کتابها در فرمت های دیجیتال و الکترونیکی با قابلیت های چند رسانه ای در فضای مجازی و اینترنت عرضه شده و به دلیل راحتی و دسترسی سریع و آنی باعث گرایش افراد به این فضا شده است.

از طرف دیگر به دلیل بالا بودن هزینه های تولید و انتشار کتابهای کاغذی، امروزه خیلی از آثار و کتابها در فرمت های دیجیتال و الکترونیکی با قابلیت های چند رسانه ای در فضای مجازی و اینترنت عرضه شده و به دلیل راحتی و دسترسی سریع و آنی باعث گرایش افراد به این فضا شده است.محمدی با اشاره به مولفه های اثرگذار در این حوزه،‌ خاطر نشان می کند: ایجاد زیرساخت های قوی و امکانات در حوزه شبکه های ارتباطی و اینترنت پرسرعت، ایجاد زمینه های دسترسی راحت به امکانات الکترونیکی و همچنین رعایت حق مولف نویسندگان و ناشران و مالکیت معنوی آثار و نیز توجه ویژه دستگاه های مرتبط با حوزه کتاب و کتابخوانی به فضای مجازی و فعالیت در این فضا و وجود فضای تعاملی و گفتگو محور و امکان تبادل نظر و نقد و ارزیابی آثار و کسب بازخورد و اطلاع و آگاهی از نظرات مخاطبان و کاربران از جمله مولفه های تاثیرگذار در این زمینه هستند.

وی اضافه می کند: با وجود فراگیری و گسترش فزاینده اینترنت و همچنین تاثیر گذاری ویژه شبکه های اجتماعی و فضای مجازی در انتشار، معرفی و اطلاع رسانی سریع آثار و زمینه سازی برای ترویج مطالعه و کتابخوانی، هنوز هم کتابهای چاپی طرفداران و مخاطبان خاص خود را دارند و حتی برخی از آثار شاخص و فاخر و کلاسیک هنوز در بستر چاپی منتشر می شوند.

کارشناس ارشد کتاب و کتابداری نهاد کتابخانه های زنجان ادامه می دهد: همچنین برخی از کتابخوانان حرفه ای نیز استدلال های خود را دارند و خواندن کتابهای چاپی و کاغذی را بر نسخه های دیجیتال ترجیح می دهند و معتقدند که به دلیل مشکلات اینترنت و سرعت کم آن خیلی ها دنبال کتابهای الکترونیک نمی روند و خواندن کتابهای چاپی و برگه های کاغذی را بر محیط دیجیتال ترجیح می دهند.

وی اظهار می کند: از طرفی متاسفانه دیگر فضای مجازی بستری را فراهم کرده تا عده ای از افراد سودجو با نادیده گرفتن حق مولف و مالکیت معنوی آثار، مشکلات و دردسرهایی را هم برای برخی نویسندگان، ناشران و تولید کنندگان آثار به وجود آورده و اقدام به کتابسازی کرده و کتابهای دیگران را بدون رعایت حق مولف در فضای مجازی ارایه و بارگذاری کنند و این امر باعث شده حق و حقوق مادی و معنوی برخی از نویسندگان و ناشران در این فضا ضایع شود.