فیلسوفی که به فلسفه معنا بخشید

علامه جعفری، فلسفه را نه دانشی انتزاعی، بلکه دانشی انسان‌ساز می‌دانست، از نظر او، هدف نهایی فلسفه باید کشف حقیقت هستی و هدایت انسان در مسیر کمال باشد، وی در عین پایبندی به حکمت متعالیهٔ صدرالمتألهین، بر عقلانیت تجربی و گفت‌وگو با فلسفهٔ غرب نیز تأکید داشت.

همچنین علامه جعفری آشنایی عمیقی با اندیشه‌های فیلسوفان غربی مانند دکارت، کانت، نیچه و راسل داشت، او در آثارش کوشید تا با تحلیل انتقادی اندیشه‌های آنان، گفت‌وگویی میان فلسفهٔ اسلامی و فلسفهٔ جدید برقرار کند.

به باور او، فلسفهٔ غرب در شناخت «انسان به عنوان موجودی معنوی» ناکام مانده، زیرا بیش از حد به عقل ابزاری و تجربهٔ حسی تکیه دارد.

فلسفهٔ علامه جعفری، فلسفه‌ای انسان‌محور، اخلاق‌گرا و الهی است که می‌کوشد میان علم، دین و عقلانیت پیوندی عمیق برقرار کند، او با تأکید بر «حیات معقول» و ارزش‌های فطری، الگویی برای تمدن انسانی و اسلامی ارائه می‌دهد که در برابر بحران معنویت و اخلاق در جهان امروز، پاسخی ژرف و سازنده است.

۲۵ آبان سالروز درگذشت و روز بزرگداشت علامه جعفری است که این روز فرصت خوبی برای شناخت و تبیین آثار، اهداف، سبک زندگی، رساله و ارزش های این ربانی است.

حجت الاسلام و المسلمین عباس عباس زاده، استادیار دانشکده الهیات و علوم اسلامی دانشگاه تبریز با بیان اینکه علامه محمدتقی جعفری، اندیشمند و مفسر برجسته معاصر، از جمله پژوهشگرانی است که بخش قابل توجهی از فعالیت علمی خود را به شرح و تبیین نهج‌البلاغه اختصاص داده است، گفت: علامه در قالب یک پروژه گسترده علمی، ۲۷ جلد شرح نهج‌البلاغه را تألیف کرد، آثاری که امروز از منابع مرجع در حوزه مطالعات حضرت علی(ع) و اندیشه علوی به‌شمار می‌رود.

وی به جایگاه والای نهج‌البلاغه از منظر علامه جعفری اشاره کرد و افزود: علامه در یکی از آثار خود، نهج‌البلاغه را «سخنی فراتر از عقل بشری» معرفی کرده و معتقد است این کتاب شریف می‌تواند معیاری برای سنجش عقلانیت انسانی و «قطب‌نمای فکری» برای جهت‌دهی به زندگی و تعیین اهداف صحیح انسانی باشد، کتاب «علی(ع) و فلسفه الهی» نیز از آثار برجسته اوست که در آن به تبیین نقش نهج‌البلاغه در ارتقای معرفت و عقلانیت انسان پرداخته است.

وی با بیان اینکه به باور علامه، نامهٔ معروف امام علی(ع) به مالک اشتر نمونه‌ای از عالی‌ترین الگوهای حکمرانی عادلانه به‌شمار می‌رود، ادامه داد: طبق گفته علامه جعفری این نامه الگویی است که می‌تواند الهام‌بخش حاکمان و مدیران در کشورهای اسلامی باشد.

حجت‌الاسلام و المسلمین عباسزاده تصریح کرد: علامه در تحلیل‌های خود بر اهمیت «عقل» به‌عنوان ابزار کشف حقیقت تأکید کرده و اخلاق را «مقدم بر دین» دانسته است، به این معنا که اخلاقی بودن، بنیانی ضروری‌تر از صرفاً دینی بودنتلقی می‌شود.

وی به سایر نظریه‌های مکتب فلسفی علامه جعفری اشاره کرد و افزود: علامه همچنین «آزادی معنوی» را یکی از مفاهیم بنیادین در نهج‌البلاغه معرفی کرده و آن را رهایی انسان از وابستگی‌های دنیوی می‌داند، او معتقد بود نهج‌البلاغه همانند قرآن، معجزه‌ای در جهان اسلام و تشیع است و امام علی(ع) به‌عنوان وارث علم پیامبر، گنجینه‌ای بی‌بدیل از دانش الهی را در اختیار داشته است.

وی ادامه داد: بر همین اساس، علامه جعفری در آثار خود با گردآوری موضوعی بخش‌های مختلف سخنان امام علی(ع)، تفسیری نظام‌مند و ساخت‌یافته ارائه کرده و این بیانات را همانند قطعات پازلی در کنار یکدیگر قرار داده است، او بر این باور بود که سرچشمه نهج‌البلاغه، الهام الهی است و این کتاب توانایی پاسخ‌گویی به نیازهای درونی و اجتماعی بشر در همه دوران‌ها را داراست.

استاد دانشگاه، مسئله تعریف «حیات» از منظر فیلسوفان اشاره کرد و گفت: فلاسفه به‌دلیل نگاه کل‌نگر، حیات را گسترده‌تر از زیست‌شناسی دیده‌اند و حتی خداوند، فرشتگان و انسان را نیز در آن لحاظ کرده‌اند، در حالی که علوم تجربی تنها روی شاخص‌هایی مانند تنفس، تغذیه یا رشد تمرکز دارند، این‌ها نمی‌تواند معنای حیات را در مورد خداوند یا موجودات غیرمادی توضیح دهد.

وی ادامه داد: علامه جعفری برای تعریف حیات به دو عنصر اساسی تکیه می‌کند: ادراک و فعل، یا به تعبیر دیگر علم و انتخاب، این دو ویژگی در خداوند، انسان، حیوان و حتی گیاهان به نحوی قابل مشاهده است.

علامه جعفری، شخصیتی ذوالابعاد داشت

میکائیل جمالپور، استاد دانشگاه با بیان اینکه دهه آخر آبان ماه، با وجود سالروز بزرگداشت علامه طباطبایی، علامه جعفری و هفته کتاب و کتابخوانی از لحاظ معنوی و عرفانی، دهه‌ای پربار است، گفت: امیدواریم سال آینده یک همایش بین‌المللی درخصوص اندیشه‌های علامه جعفری، شرح مثنوی و نهج‌البلاغه، مباحث مرتبط با جامعه شناسی و شخصیتی ایشان برگزار شود.

وی شخصیت علامه جعفری را ذوالابعاد توصیف کرد و گفت: این عالم فرزانه در همه حوزه دانشمند برجسته و شاخصی بود.

وی با بیان اینکه بسیاری از دانشمندان پوزیتیویست و تجربه‌گرا به‌دلیل فقدان آگاهی از مبانی فلسفی، دچار خطاهای معرفتی و اخلاقی می‌شوند، اظهار کرد: به نظر می‌رسد اگر اندیشه‌هایی مانند دیدگاه‌های علامه طباطبایی و علامه جعفری در میان دانشمندان شناخته‌شده‌تر باشد، می‌تواند از بروز بسیاری از انحرافات یا ساده‌انگاری‌های علمی جلوگیری کند.

جمالپور افزود: با اینکه در حوزه فلسفه علم در کشور هنوز عقب‌ماندگی‌هایی وجود دارد و بخش زیادی از ادبیات علمی از سوی اندیشمندان غربی تولید می‌شود، اما خود آنان نیز بارها تأکید کرده‌اند که یکی از آفات علوم جدید، بی‌توجهی به فلسفه و اخلاق علم است.

وی تصریح کرد: مطالعات فلسفی نشان می‌دهد که بسیاری از چالش‌ها و حتی سوءاستفاده‌های علمی ناشی از ضعف در مبانی نظری، غفلت از اخلاق علم و ناآشنایی با فلسفه علم است، موضوعی که اندیشمندان ایرانی همچون علامه طباطبایی و علامه جعفری سال‌ها پیش بر آن تأکید کرده بودند.

 وی با تشریح جایگاه علامه جعفری در مباحث مربوط به معنای زندگی، اظهار کرد: علامه جعفری را می‌توان نه‌تنها فیلسوف انسان، بلکه فیلسوف زندگی و حیات دانست، چراکه دغدغه اصلی او در تمام آثار و سخنرانی‌هایش انسان و کیفیت زیست اوست.

استاد دانشگاه با اشاره به اینکه علامه جعفری طی دوران حیات علمی خود پنج اثر مستقل درباره معنای زندگی تألیف کرده است، افزود: کتاب‌های ایده‌آل زندگی و زندگی، فلسفه و هدف زندگی، از وسیله تا هدف زندگی، حیات معقول و مرگ وقاعده آن مجموعاً منظومه‌ای منسجم از نگاه ایشان به انسان، مسیر رشد انسان و معنای زیستن را شکل می‌دهد.

وی بیان اینکه علامه جعفری در بسیاری از سخنرانی‌ها، از جمله در شرح نهج‌البلاغه، به‌طور مکرر به مسئله انسان پرداخته، گفت: مسئله اصلی برای علامه این است که آیا انسان را می‌توان به یک سیستم تقلیل داد یا باید سیالیت، پیچیدگی و هویت پویا برای او قائل شد؟

وی همچنین به مقایسه‌ای میان اندیشه علامه طباطبایی و علامه جعفری اشاره کرد و افزود: علامه طباطبایی با نظریه اعتباریات، امکان توضیح بسیاری از پدیده‌های دنیای مدرن را فراهم می‌کند، حتی بحث تمدن‌سازی را نیز می‌توان در چارچوب اعتباریات او تحلیل کرد. در مقابل، علامه جعفری در کتاب حیات معقول تمام عرصه‌ها از سیاست و فرهنگ تا هنر و اخلاق را ذیل مفهوم حیات بررسی می‌کند.

شمایل منصوری، استاد دانشگاه تبریز، ضمن تشریح دیدگاه های فلسفی معاصر درباره انسان، علامه جعفری را یکی از مکاتب معاصر عنوان کرد و گفت: در فلسفه قدیم، انسان حیوان ناطق معرفی می‌شد اما جریان مدرنیته این چارچوب را کنار می‌گذارد و انسان را موجودی آزاد می‌بیند؛ آزادی‌ای که گاه می‌تواند انسان را به مسیرهایی نامعلوم و ناکجاآبادهای متعدد سوق دهد.

وی با اشاره به اشتراک نظر میان علامه طباطبایی، علامه جعفری و بسیاری از مفسران و فیلسوفان اسلامی خاطرنشان کرد: در همه این دیدگاه‌ها، سیر انسان به سوی کمال محدودیتی ندارد و انسان موجودی است که همواره در حال شدن است، همین نگاه در عرفان نیز تحت عنوان «رسالت الولایه» و در فلسفه اسلامی به‌عنوان حرکت جوهری و امکان بی‌پایان تعالی انسان بیان شده است.