صندوق‌های تدفین صفویان؛ گنجینه‌ هنر، تاریخ و ایمان

ایرنا/ اردبیل - ایرنا - صندوق‌های قبر سران و شخصیت‌های سلسله صفویان از گنجینه‌های بی‌نظیر در مجموعه آرامگاهی و خانقاهی شیخ صفی‌الدین اردبیلی است و تزیینات هنری خارق‌العاده هر یک از آنها نیاز به بررسی‌ها و مطالعات کارشناسانه و تاریخی دارد.

به گزارش خبرنگار ایرنا، بر اساس مستندات تاریخی، شیخ صفی‌الدین اردبیلی متولد ۷۱۳ - ۶۳۱ ش. برابر با ۷۳۵ - ۶۵۰ ق، نیای بزرگ دودمان صفویان از سادات بومی اردبیل ایران و هشتمین نسل از تبار فیروزشاه زرین‌کلاه بوده و فیروزشاه نیز از سادات بومی کردستان ایران بوده است.

---

بازار

---

به گواهی تاریخ، صفویان در ایران دو کار بزرگ و ماندگار یعنی نخست ایجاد حکومت شیعی مستقل و دوم تحکیم وحدت ملی و یکپارچگی کشور را با محوریت دین و شریعت انجام دادند. شیخ صفی‌الدین اردبیلی روز دوشنبه دوازهم محرم سنه ۷۳۵ قمری، بعد از نماز صبح در سن ۸۵ سالگی وفات یافت و روز بعد به وقت نماز ظهر در مجاورت خلوت خانقاه خویش دفن شد.

بقعه جهانی شیخ صفی‌الدین اردبیلی مجموعه‌ای آرامگاهی و خانقاهی در اردبیل است و از هنرهای مختلف ترکیب و تزیین یافته است ، هنر معماری شاخص‌ترین ویژگی این مجموعه است که مهم‌ترین نمود آن در گنبد الله الله به چشم می‌خورد.

مدیر روابط عمومی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اردبیل گفت: در این مجموعه تاریخی، مقبره اشخاص مختلفی مانند شیخ صفی‌الدین اردبیلی، شاه اسماعیل یکم، برخی از مشایخ و صاحب منصبان دوره صفوی و شهدای جنگ چالدران وجود دارد.

یاسر رعنایی افزود: بر روی برخی از قبور و به ویژه بر روی قبور افراد سرشناس دفن شده در این مجموعه تاریخی، صندوقچه‌هایی وجود دارد که یکی دیگر از آثار هنری و با ارزش مجموعه جهانی شیخ صفی‌الدین اردبیلی محسوب می‌شود.

صندوقچه‌های نفیس و ثبت ملی شده

وی ادامه داد: صندوقچه‌های قبر موجود در مجموعه جهانی شیخ صفی‌الدین اردبیلی جلوه‌ای از هنرهای مختلف را در کنار هم نمایان می‌کنند.

او گفت: استفاده از چوب در هنر و معماری سابقه‌ای طولانی دارد و بیشترین استفاده از چوب در این زمینه در دوره اسلامی و به ویژه در دوره صفویان بوده و صندوقچه‌های قبر مجموعه جهانی شیخ صفی‌الدین اردبیلی نیز از جنس چوب و با تزییناتی از جنس فلز، عاج و چوب تهیه شده‌است.

در این مجموعه ۱۴ صندوق قبر وجود دارد که صندوق‌های قبر شیخ صفی‌الدین اردبیلی، شاه اسماعیل و محی‌الدین محمد از مهم‌ترین این آثار هستند و به همین دلیل سه صندوق فوق‌الذکر در فهرست آثار ملی به ثبت رسید

توحید سیف ، کارشناس روابط عمومی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اردبیل نیز اظهار کرد: در این مجموعه ۱۴ صندوق قبر وجود دارد که صندوق‌های قبر شیخ صفی‌الدین اردبیلی، شاه اسماعیل و محی‌الدین محمد از مهم‌ترین این آثار هستند و به همین دلیل سه صندوق فوق‌الذکر در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده‌ است.

وی ادامه داد: صندوق قبر شیخ صفی‌الدین اردبیلی به شماره ثبت ۷۲۸ و صندوق قبر شاه اسماعیل صفوی به شماره ثبت ۷۲۷ در سال ۱۳۹۶ و صندوق قبر محیی الدین محمد به شماره ثبت ۱۲۱۵ در سال ۱۳۹۷ و در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده‌ است.

او تصریح کرد: دو صندوقچه مربوط به قبور شیخ صفی‌الدین اردبیلی و ��اه اسماعیل مهم‌ترین صندوقچه‌ها هستند که ظرافت ویژه‌ای در اجرای این آثار هنری به کار گرفته شده است.

رضا خانبابایی دیگر کارشناس روابط عمومی میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اردبیل هم گفت: منابع مختلف در مورد تاریخ ساخت صندوقچه قبر شیخ صفی‌الدین حدس و گمان‌های متفاوتی را بیان کرده‌اند.

برخی مطالعات نشان می دهد که این صندوقچه در قرن هشتم هجری ساخته شده و برخی دیگر نیز معتقدند که هنر ساخت صندوقچه قبر شیخ صفی‌الدین اردبیلی مربوط به قرن ۹ هجری قمری و دوره تیموری است.

وی افزود: در هر دو صورت بسیاری از محققان در این نظر مشترک هستند که صندوقچه نفیس قبر شیخ صفی در دوره صفویان بازسازی شده است ، مورخان همچنین نوشته‌اند که این صندوقچه از ابتدا بر روی قبر شیخ صفی قرار داشته و هیچگاه در طول قرن‌ها جای آن تغییر نکرده است.

او ادامه داد: محققان معتقدند بخش‌های اصلی این صندوقچه از چوب درختان چنار، گلابی، ملچ، آبنوس و فوفل ساخته شده و برای منبت‌کاری و معرق‌کاری روی آن از چوب درختان شمشاد و گلابی جنگلی استفاده کرده‌اند.

وی اضافه کرد: صندوقچه قبر شاه اسماعیل صفوی نمونه‌ای خاص‌تر از این صندوقچه‌هاست، تا جایی که آرتور اپهام پوپ تاجر و هنرشناس مشهور آمریکایی در بازدیدی که از این مجموعه در دهه ۵۰ شمسی داشته در مورد آن نوشت: «دیگر تهیه نظیر چنین صندوقی مقدور نیست.»

به گفته او ، تکنیک ساخت صندوقچه‌های قبر شیخ صفی و شاه اسماعیل به لحاظ فرم و ساختار کلی شبیه هم هستند و فرم دو پلانه مکعب مستطیل با حاشیه و متن در بدنه و پایه از قاب و صفحه با اتصالات به روش کام و زبانه تشکیل شده‌ است.

البته در جزییات و تزیینات صندوق قبر شاه اسماعیل ظرافت بیشتری داشته و علاوه بر تنوع بیشتر در نقوش این صندوق از تکنیک مشبک و منبت مشبک در آن استفاده شده که در صندوق قبر شیخ صفی دیده نمی‌شود.

در مورد چوب به کار رفته در صندوقچه قبر شاه اسماعیل حدس‌های متفاوتی وجود دارد، چوب صندل، فوفل و ملچ و مشبک‌های سفید از جنس عاج یا استخوان شتر از جمله حدس‌هایی است که در مورد مواد اولیه استفاده شده در صندوق قبر شاه اسماعیل وجود دارد.

حفاظت و مرمت صندوق‌های قبر

این آثار نفیس هنری که به عنوان صندوقچه قبر در مجموعه جهانی شیخ صفی‌الدین اردبیلی وجود دارد با قدمتی چند صد ساله نیازمند اقدامات حفاظتی و مرمتی مداوم هستند.

علاوه بر مرمت‌هایی که در گذشته بر روی این آثار انجام شده در حال حاضر نیز اداره کل میراث‌ فرهنگی، گردشگری و صنایع‌ دستی استان اردبیل و واحد آزمایشگاه حفاظت و مرمت این اداره کل برنامه مرمتی و حفاظتی ویژه‌ای را برای آنها در نظر دارد.

علاوه بر مرمت‌هایی که در گذشته بر روی این آثار انجام شده در حال حاضر نیز اداره کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان اردبیل و واحد آزمایشگاه حفاظت و مرمت این اداره کل برنامه مرمتی و حفاظتی ویژه‌ای را برای آنها در نظر دارد

علیرضا دباغ عبداللهی ، معاون میراث‌ فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اردبیل در این زمینه گفت: عملیات مرمت و حفاظت از صندوقچه‌های قبر مجموعه جهانی شیخ صفی‌الدین اردبیلی در دستور کار است و در راستای حفاظت پیشگیرانه این عملیات روی ۱۴ صندوق چوبی نفیس و توسط همکاران متخصص اداره کل میراث‌فرهنگی استان اردبیل انجام خواهد شد.

او اضافه کرد: طی این پروژه مرمتی عملیات مستندنگاری، پاکسازی، آفت زدایی، تثبیت و استحکام بخشی صندوقچه‌های نفیس مجموعه جهانی شیخ صفی‌الدین اردبیلی انجام می‌شود.

صندوقچه‌های قبر مجموعه جهانی شیخ صفی‌الدین اردبیلی در کنار سایر آثار باقی مانده در این مجموعه و به ویژه بنای اصلی آرامگاهی شیخ صفی مجموعه‌ای به یادگار مانده از تاریخ هستند که جاذبه‌ای ویژه در مرکز شهر اردبیل برای گردشگران و علاقه‌مندان محسوب می‌شود، حفاظت و مرمت آثار موجود در این مجموعه می‌تواند امانتی ارزشمند را برای آیندگان نیز به یادگار بگذارد.

به گزارش ایرنا ، مجموعه تاریخی و جهانی شیخ صفی‌الدین اردبیلی به عنوان آرامگاه اجداد، شهریاران و برخی بزرگان عصر صفوی، شکوه معماری مذهبی دوره ایلخانی تا صفویه را به نمایش می‌گذارد و آثار، تزئینات و جلوه‌های هنری گنبدها و کتیبه‌های آن، توجه گردشگران و جهانگردان داخلی و خارجی را جلب می‌کند.

فضاهای مختلفی مانند مقبره شیخ صفی، گنبد الله الله، آرامگاه شاه اسماعیل اول، موزه چینی خانه، جنت سرا، شهیدگاه و موزه باستان‌شناسی در مجموعه تاریخی جهانی شیخ صفی‌الدین اردبیلی وجود دارد و مورد بازدید گردشگران و علاقه‌مندان قرار می‌گیرد.

در هشتصد و بیست و پنجمین جلسه شورای عالی انقلاب فرهنگی کشور، روز چهارم مرداد سالروز استقرار سلسله صفویه، در تقویم رسمی کشور به نام روز بزرگداشت شیخ صفی‌الدین اردبیل نام‌گذاری شده است.