برگزیده

روبل-ریال؛ یک بحران، دو مسیر

خراسان

بروزرسانی 1404/03/21 - 07:48

خراسان/در شرایطی که ایران و روسیه هر دو با تحریم های گسترده روبه‎رو شده اند، چرا روبل اوج گرفته و ریال سقوط کرده است؟ راز تاب‌آوری روسیه چیست؟

روبل روسیه در سال ۲۰۲۵ تاکنون با جهشی خیره‌کننده و بیش از ۴۰ درصد رشد، عنوان بهترین ارز جهان از منظر رشد ارزش را از آن خود کرده است؛ آن‌ هم در میانه تحریم‌های گسترده غرب، جنگ اوکراین و کاهش قیمت جهانی نفت. در نقطه مقابل، ایران که سال‌هاست با تحریم‌های مشابه دست‌وپنجه نرم می‌کند، همچنان شاهد کاهش مستمر ارزش ریال است. این تفاوت فاحش، یک پرسش جدی را پیش روی ما می‌گذارد: روسیه چگونه توانست ارزش پول ملی خود را حفظ و حتی تقویت کند، اما ریال همچنان در سراشیبی سقوط است؟

پرواز روبل در بحران

به گزارش خراسان، بر اساس تازه‌ترین آمارهای بین‌المللی (که خبرگزاری ایسنا آن را در ۱۸ خرداد و به نقل از CNBC) منعکس کرده، روبل روسیه در نیمه نخست سال ۲۰۲۵ بیش از ۴۰ درصد رشد ارزش را تجربه کرده و در صدر فهرست ارزهای پُربازده جهان قرار گرفته است. این در حالی است که این کشور نه‌تنها با شدیدترین تحریم‌های غرب مواجه است، بلکه درگیر جنگ مستقیم با اوکراین و کاهش درآمدهای نفتی نیز هست. با این حال، این کشور توانسته است از تلاطم‌های ارزی عبور و ثبات پول ملی خود را حفظ کند تا جایی که نمودار ۵ساله تغییرات روبل دربرابر دلار، ثبات قابل توجهی را نشان می دهد. در مقابل، ایران بدون درگیری مستقیم در جنگ، تنها در ۶ ماه نخست سال ۲۰۲۵ با کاهش حدود ۳.۵ درصدی ارزش ریال روبه‎رو شده و طی پنج سال گذشته، نرخ دلار در بازار آزاد بیش از پنج برابر شده است.
برای درک تفاوت عملکرد ارزی دو کشور، باید تفاوت‌های سیاست‌گذاری و ساختار اقتصادی ایران و روسیه را مرور کرد.
ذخایر طلا؛ پشتوانه ای که نجات بخش شد
طلا به عنوان یک دارایی همیشه ارزشمند و امن، یک ابزار مطمئن بانک های مرکزی دنیا در شرایط شوک ارزی برای حفظ ارزش پول ملی است. در ایران بانک مرکزی از سال ۱۴۰۱ با تسهیل واردات طلا جریان ورودی این فلز ارزشمند به کشور را در ازای رفع تعهد ارزی قوت بخشیده، به طوری که طلای خام در سال گذشته یکی از اقلام عمده وارداتی به کشور بوده است.
با این حال، بررسی رفتار بانک مرکزی روسیه نشان می دهد که اگرچه تحریم ها علیه این کشور بسیار دیرتر از کشورما آغاز شده (از سال ۲۰۱۴ و با الحاق کریمه به خاک روسیه، این کشور با موج گسترده‌ای از تحریم‌های غرب مواجه شد. این تحریم‌ها که پس از حمله به اوکراین در سال ۲۰۲۲ به اوج خود رسید، یکی از سنگین‌ترین تحریم‌های تاریخ علیه یک کشور لقب گرفته است)، با این حال از زمانی که این کشور تهدید تحریم ها را احساس کرده یعنی حدود سال ۲۰۱۰، شروع به واردات یا ذخیره سازی طلا کرده است. این کشور در یک دهه گذشته به یکی از بزرگ‎ترین واردکنندگان و تولیدکنندگان طلا در جهان تبدیل شده است. به گزارش رسانه مرجع بانک مرکزی و بانک ها –ایبنا- در ۱۱ اسفند گذشته، روسیه با ذخیره ۲ هزار و ۳۳۵ تن طلا که حدود ۳۰ درصد از ذخایر ارزی این کشور را تشکیل می دهد، در رده پنجم دنیا از نظر ذخایر قرار داشته است. در اختیار داشتن این حجم از طلا، دست بانک مرکزی این کشور را برای کنترل تقاضاهای ارز در هنگام بحران اقتصادی، بسیار باز می کند.
پشتوانه ارزی و لنگر پولی
یکی از کلیدهای موفقیت روسیه، ایجاد صندوق ثروت ملی بود که از سال ۲۰۰۸ به‌عنوان پشتوانه‌ای برای اقتصاد این کشور عمل کرد. بر اساس قوانین، بخش قابل‌توجهی از درآمدهای نفتی (تا ۵۰ درصد در سال‌های اخیر) به این صندوق واریز شد تا وابستگی دولت به نفت کاهش یابد. این ذخایر، که شامل طلا و ارزهای غیردلاری مانند یوان چین بود، به روسیه کمک کرد تا شوک‌های اولیه تحریم‌ها را تحمل کند. حتی زمانی که در سال ۲۰۲۲ نرخ دلار در برابر روبل به ۱۲۶ رسید، این ذخایر مانع از فروپاشی اقتصادی شدند.در مقابل، ایران نیز صندوق توسعه ملی را ایجاد کرده است، اما استفاده از آن برای هزینه‌های جاری دولت مانند حقوق، مانع از بهره‌برداری مؤثر در شرایط بحرانی شده است. طبق آمارها، در حال حاضر دولت به صندوق توسعه ملی بیش از ۱۰۰ میلیارد دلار بدهی دارد که معلوم نیست چه زمانی هم وصول خواهد شد؟!
کاهش وابستگی به نفت: اصلاحات اقتصادی زیر فشار
تحریم‌های غرب، به‌ویژه پس از ۲۰۱۴، روسیه را واداشت تا اقتصاد خود را از وابستگی به نفت و گاز دور کند. اگرچه پیش از ۲۰۱۴، نفت ۵۰ درصد درآمد دولت و گاز ۲۰ درصد صادرات را تشکیل می‌داد، سیاست‌های جدید این وابستگی را کاهش داد. اصلاحات بانکی تحت هدایت اِلویا نابیولینا، رئیس بانک مرکزی روسیه، نظام بانکی را سالم‌تر کرد و ارتباط مستقیم اقتصاد با نوسانات قیمت نفت را کمرنگ ساخت. این اصلاحات باعث شد انتظارات تورمی مردم از نرخ ارز به نرخ بهره منتقل شود. برای مثال، در اوج بحران ۲۰۲۲، بانک مرکزی نرخ بهره را از ۹.۵ به ۲۰ درصد افزایش داد که باعث شد مردم به‌جای خرید ارز، پول خود را در اوراق دولتی یا سپرده‌های بانکی نگه دارند.
با این حال، اصلاحات بانکی در اقتصاد ایران به مانند یک استخوان لای زخم باقی مانده است. در بارزترین نمونه، تعیین تکلیف بانک آینده با بیش از ۴۲۶ هزار میلیارد تومان زیان انباشته کماکان در پیچ و خم سیاست‎گذاران باقی مانده، بانک مرکزی با حواله این موضوع به سران قوا بسیار محتاطانه عمل کرده تا این که حتی دیوان محاسبات در دادسرای این دیوان، پرونده ای با موضوع ترک فعل این نهاد تشکیل داده است. موضوع بدتر این جاست که در سایه تعلل رسیدگی به بانک های بسیار ناتراز، به نظر می رسد برخی دیگر از بانک ها نیز در مسیر تبدیل شدن به بانک آینده قرار دارند...!
بیماری مزمن نظام بانکی در ایران، دست اقتصاد ایران را برای تامین مالی سالم و استفاده از ابزارهایی نظیر افزایش نرخ سود برای کنترل سرمایه ها و جلوگیری از خروج آن ها از اقتصاد و در نتیجه انتقال لنگر تورمی از ارز به نرخ سود/بهره بانکی را تا حد زیادی بسته است.
تجارت خارجی و بن‌بست درهم
یکی دیگر از عوامل قدرت روبل، توانایی روسیه در ایجاد مسیرهای تجاری غیرغربی و افزایش صادرات است. روسیه صادرات انرژی به چین، هند و کشورهای آسیایی را افزایش داد و مبادلات ارزی خود را به یوآن، روپیه و سایر ارزهای غیردلاری منتقل کرد. در مقابل، ایران نه‌تنها با محدودیت صادرات مواجه شده، بلکه حتی در مسیرهای منطقه‌ای نیز با موانع تسویه روبه‌روست. نقش امارات در تجارت خارجی ایران آن‌قدر پررنگ شده که عملاً درهم به یک لنگر ارزی غیررسمی تبدیل شده است. مشکل این جاست که دسترسی ایران به یوآن نیز از مسیر امارات می‌گذرد؛ یعنی باید یوآن را به درهم و سپس به دلار یا ریال تبدیل کند، که این زنجیره طولانی و پرهزینه، امکان کنترل بازار ارز را سلب کرده است.
دو مسیر، دو سرنوشت
شاید مهم‌ترین تفاوت ایران و روسیه در مواجهه با بحران ارزی، به نقش سیاست‌گذار بازگردد. در روسیه، بانک مرکزی با اقتدار عمل می‌کند، استقلال نسبی دارد، سیاست پولی را فعالانه اجرا می‌کند و از ابزارهای در دسترس خود (طلا، نرخ بهره، ذخایر ارزی و همین طور بازگشت ارز) استفاده کرده است. در ایران، بانک مرکزی بیشتر در نقش بازیگر دوم ظاهر شده؛ ابزارهایش محدود است، سیاست پولی‌اش منفعل است و ساختار اقتصادی نیز پر از گره‌های نهادی است که تصمیم‌گیری را بسیار کند کرده است. در مجموع تجربه روسیه نشان می‌دهد که حتی در شرایط تحریم، می‌توان از ابزارهای اقتصاد کلان برای مهار نوسانات ارزی استفاده کرد؛ به‌شرط آن‌که استقلال نهادهای تصمیم‌گیر، شفافیت اطلاعات، ذخایر کافی و اراده اصلاحی وجود داشته باشد. ایران با وجود درآمدهای ارزی و ذخایر منابع طبیعی و نیز دسترسی به کریدورهای مهم جهانی، تا زمانی که این الزامات نهادی را فراهم نکند، در برابر شوک‌های بیرونی و فرسایش ارزش پول ملی آسیب‌پذیر خواهد ماند.