موسیقی مقامی و نوروز

ایرانیان از دیرباز نوروز را جشن می‌گرفتند و تشریفات و آیین‌های این سنت را پاس می‌داشتند. اینکه بگوییم نوروز فعلی در زمان ما همان نوروز کهن است درست نیست و برگزاری این جشن که از اولین امپراطوری‌های ایران در هزاران سال پیش آغاز شده و در فضایی باز مثل آتشکده‌ها انجام می‌گرفته و همراه با مراسم خاص بوده با نوروز کنونی که در خانه‌ها برگزار می‌شود، بسیار متفاوت است. در واقع نوروز، آغاز سال نوی خورشیدی، روزی است که مدار زمین در بهترین نقطه خود نسبت به خورشید که به آن «اعتدال بهار» می‌گویند قرار می‌گیرد و مقابل آن، شش ماه دیگر، نقطه اعتدال پاییزی نام دارد که برگزاری جشن بزرگ مهرگان نمادی از آن است.

موسیقی همیشه بخش اصلی و جدایی‌ناپذیر جشن در ایران بوده است. با رجوع به اشعاری که به موسیقی و الحان دوران گذشته می‌پردازند، دریافتم که در سال‌ها قبل از اسلام، برای هر روز سال لحن و آهنگی ساخته شده بود و ۳۶۰ لحن [به همراه ۷ خسروانی و ۳۰ دستان] منسوب به باربد موسیقیدان برجسته زمان خسروپرویز نقل شده است.

تاریخ‌نگاران و پژوهشگران متعددی به پیشینه موسیقی در زمان‌های دور و امپراطوری هخامنشیان، اشکانیان و ساسانیان پرداختند که از جمله آنها روح الله خالقی است که اثر وی کتاب «نظری به موسیقی ایرانی» است.

نقش برجسته و اهمیت نوروز را می‌توان در شعر و موسیقی به وضوح دید و حکیم ابوالقاسم فردوسی در کتاب شاهنامه‌اش از نوروز باستان به عنوان یکی از جشن‌های بزرگ و دیرینه ایرانیان یاد می‌کند و به اهمیت و جایگاه موسیقی در این جشن‌ بارها اشاره می‌کند.

فردوسی در مورد جشن نوروز و اهمیت موسیقی گفته است: «چو خورشید تابان میان هوا، نشسته بر او شاه فرمانروا، جهان انجمن شد برِ تخت او، شگفتی فرو ماند از بخت او، به جمشید بر گوهر افشاندند، مر آن روز را روز نو خواندند، سر سال نو هرمز فرودین، برآسوده از رنج روی زمین، بزرگان به شاهی بیاراستند، می و رود و رامشگران خواستند، چنین جشن فرخ از آن روزگار، به ما ماند از آن خسروان یادگار»

جشن نوروز از اعیاد باستانی و اعتدالی هوا و به جمشید پادشاه نسبت داده شده است. به نقل از عنصری [شاعر] آمده که گفته است:«نوروز بزرگ آمد و آرایش عالم، میراث به نزدیک ملوک عجم از جم.» که در این عید مردم و درباریان برای سلطان محمود غزنوی هدایایی می‌آوردند و غلامان دست از کار می‌کشیدند و به شادی و طرب می‌پرداختند.

همچنین آمده است که سلطان مسعود اول زودتر از موعود چهار روز مانده از جمادی الاولی به جشن نوروز نشست، هدایای بسیار آورده بودند و شعر شنود و از شعرا شادکام بود.

منوچهری دامغانی یکی از شاعران نامی قرن پنجم خورشیدی، به آهنگ‌هایی که مخصوص جشن نوروز بودند و در زمان سلطان مسعود اول توسط مطربان ساخته می‌شدند اینگونه اشاره کرده است: «نوروز بزرگم بزن ای مطرب امروز، زیرا که بود نوبت نوروز به نوروز.»

همچنین در کتب رسمی اینطور آمده است که دو جشن نوروز و جشن آب‌پاشان دو جشن ملی ایرانیان بوده است که در آن موسیقی بزمی اجرا می‌شده است و در زمان شاه عباس دوم از سازهای موسیقی رزمی، نظیر کرنا و طبل استفاده می‌شد.

شخصیت‌های تاریخی نظیر اُلیاریوس در مورد اجرای موسیقی در روز چهارشنبه‌سوری اینطور سخن گفته که در آن پسربچه‌ها در کوچه‌ها مشغول نوازندگی تمبک و رقصیدن بودند. همزمان با لحظه تحویل سال، چند تیر توپ شلیک می‌کردند و بر فراز دیوارهای شهر و برج‌ها شیپور و طبل می‌زدند. تاورنیه به نواختن نقاره‌خانه‌ها در اعیاد اشاره می‌کند و دلاواله از رقص و پایکوبی در نوروز در کاروانسراها سخن می‌گوید. کاتف از نواختن شیپور و سرنا و نقاره در نوروز سخن می‌گوید. شاردن نیز از نواختن نقاره، طبل، سرنا و نی در نوروز سخن گفته و می‌گوید که شاه‌عباس دوم پیش از مرگش دستور داده بود مانند ایران عهد باستان، درآمدن آفتاب را به هر یک از برج‌های دوازده‌گانه جشن بگیرند و با نواختن طبل، تنبور، نقاره و دهل شادی کنند اما مرگ نابهنگام وی مانع اجرای این سنت باستانی شد.

موسیقی مقامی که از دیرباز در ایران مرسوم بود، دارای دوازده مقام اصلی، شش آواز و بیست‌وچهار شعبه بود اما در کتاب «شرح ادوار» اینطور آمده است که آواز نوروزی را به نام آوازات سِتَّه یا شش آواز نامگذاری کردند. نام اولین آواز از این آوازات سته، نوروز اصل است. «و نوروز پنج است: نوروز اصل، نوروز خارا، نوروز عرب، نوروز عجم و نوروز بیاتی، برخی از اهالی فن، نوروز صبا را نیز نوروز خوانند» آواز نوروز اصل متشکل از دو ذی‌الاربع یا دو تتراکورد به فواصل یکسان و متشابه مُجَنَّب، ُمجَنَّب، طنینی معرفی شده است که نت‌های آن با مقام حسینی (یکی از مقام‌های اصلی دوازده‌گانه در موسیقی قدیم ایران) یکی است و فرق اصلی آن با مقام حسینی در این است که درجه هشتم ندارد. همچنین دو شعبه از شعبات بیست و چهارگانه نظام مقامی موسیقی قدیم، نام نوروز دارند. شعبه ششم، نوروز عرب و شعبه هشتم نوروز خارا نام دارد. در نظام موسیقی دستگاهی که اکنون بر حیات موسیقی کلاسیک ایران حاکم است، چندین گوشه به نام نوروز موجود است که در دستگاه راست‌پنج‌گاه و همایون هستند.

اینطور که پیداست به نظر می‌رسد این نغمه‌های نوروزی به مرور زمان نتوانستند جایگاه و ارزش خود را در موسیقی سنتی ایران حفظ کنند تا جایی که استاد علینقی وزیری در دستگاه همایون آن هم با لحن فوق و بدون ارائه نت‌نویسی از آنها یاد کرده است. بی‌شک این دوران، دوران گنگ و مبهم موسیقی ایران بوده است که هنوز به طور کامل کشف نشده است و دارای زوایای پنهان و تاریکی است و هیچ شواهدی از وجود نت‌های آهنگ‌های آن زمان پیدا نشده است که بشود آنها را رمزگشایی کرد و این سوال را در ذهن ما ایجاد می‌کند که چطور می‌توانیم به کشف موسیقی‌های نوروزی دست پیدا کنیم. به هر روی ما موظفیم همچون یک گنج آنها را جست و جو و کشف کنیم.

امیدوارم که ما با مطالعات موشکافانه، کسب دانش و آگاهی و شناخت صحیح هنری از این میراث فرهنگی و باستانی و این تمدن دیرینه که نیاکان برای ما بر جای گذاشته‌اند، به خوبی محافظت کرده و آن را به نسل‌های بعدی منتقل کنیم.