نگاهی به متفاوت‌ترین آلبوم شهرام ناظری

شهرام ناظري خواننده‌ي بزرگي در موسيقي ايران است. شهرت بسياري دارد و تقريبا تمام اهالي موسيقي و علاقه‌مندان به موسيقي ايراني او را مي‌شناسند. ناظري با آن هيبت و کاريزماي ظاهري، در ذهن هر مخاطبي براي هميشه نقش مي‌بندد. بسياري از آثار او هم در دل و جان اهالي موسيقي نشسته و فراموش شدني نيستند. برخي از تصنيف‌هايي که ناظري خوانده است، صدها و بلکه هزاران بار به گوش مردم رسيده است؛ کيست که آهنگ‌هاي «اندک اندک» يا «آتشي در نيستان» را نشنيده باشد!

در اين ميان اما برخي از آثار او هنوز آنگونه که شايسته است، شنيده نشده‌اند. آلبوم «کنسرتي ديگر» شايد يکي از اين آثار باشد. اين آلبوم به علت اهميت ويژه‌اي که در ميان آثار شهرام ناظري دارد، مورد توجه اهل فن و مخاطبانِ حرفه‌اي موسيقي ايراني قرار داشته است؛ اما هنوز آنگونه که شايسته است به گوش مخاطبان عادي موسيقي ايران نرسيده است.

در اينجا مي‌خواهيم بازخواني دوباره‌اي از آلبوم «کنسرتي ديگر» داشته باشم. حيدر کاکي آهنگساز و نوازنده تنبور است و براي بررسيِ جزئيات آلبوم «کنسرتي ديگر» سراغ او رفتيم.

طرح روي جلد آلبوم «کنسرتي ديگر»

حيدر کاکي: «آلبوم «کنسرتي ديگر» کار خاصي است. از اين نظر که با ديگر کارهاي استاد ناظري فرق دارد. موسيقي اين کار طرحش از استاد داريوش طلايي است. داريوش طلايي در زمينه نت نويسي و جمع آوري رديف ايران زحمت‌هاي بسياري کشيده‌ و از نظر اينجانب روايت ايشان کامل‌ترين روايت از رديف ميرزا عبداله است. شيوه نت نگاري ايشان هم خيلي سليس و روان است. نوازندگي و طرحي که داريوش طلايي در اين آلبوم ارائه کرده، مثل ديگر کارهايش تک تک نُت‌ها شنيدني است.»

داريوش طلايي - آهنگساز و نوازنده تار و سه‌تار

آلبوم «کنسرتي ديگر» حاصل اجرايي است که سال 1368 در تئاتر شهر پاريس اجرا شده است. در اين اجرا داريوش طلايي سه‌تار و بيژن کامکار سازهاي کوبه‌اي نواخته و شهرام ناظري هم آواز خوانده است. سه سال بعد از اين کنسرت يعني سال 1371، گزيده اين اجرا را راديو فرانسه در مجموعه‌ي Ocora منتشر مي‌کند و چند سال بعد هم موسسه ماهور، اين اثر را با عنوان «کنسرتي ديگر» در ايران منتشر مي‌کند.

حيدر کاکي: «من يادم است که نوجوان بودم و اين آلبوم را گرفتم و عاشق اين آلبوم شدم. بارها و بارها اين آلبوم را شنيدم و تاثير خيلي عميقي در من گذاشت.»

نخستين بار آلبوم «کنسرتي ديگر» در قالب کاست منتشر شد. کاستي که يک طرف آن در آواز افشاري و طرف ديگر آن در دستگاه ماهور بود.
شايد مهمترين ويژگيِ اين آلبوم، تفاوتش با ديگر آثاري است که شهرام ناظري آنها را خوانده است. اينجا به وضوح تاثير داريوش طلايي مشخص است.

حيدر کاکي: «روندي که در اين آلبوم مي‌شنويم، حاصل ذهنيت داريوش طلايي است. به خصوص در بخش دوم که «دوبيتي‌ها» در دستگاه ماهور اجرا مي‌شود. آنجا همه چيز بداهه است و اين بداهه اوج و انتهاي موسيقي ايراني است. اينجا ما بداهه نوازي را به بهترين شکل ممکن مي‌شنويم.
حضور استاد ناظري روي اين کار تاثير بسياري داشته است. آنچه باعث شده اين اثر مورد توجه علاقه‌مندان به موسيقي قرار گيرد، صداي زيباي استاد ناظري است.»

اين آلبوم با چهارمضرابي در آواز «افشاري» آغاز مي‌شود و سپس تصنيف «در بهار اميد» با شعر و آهنگي از امير جاهد اجرا مي‌شود.

حيدر کاکي: «اميرجاهد از تصنيف‌سازان بزرگ بوده که بعد از شيدا و عارف از مهمترين تصنيف‌سازان موسيقي ايران محسوب مي‌شود. جاهد سال 1275 در تهران متولد و سال 1356 درگذشت. جاهد در طول عمر هنري خود حدود صد تصنيف و سرود را ساخته است.»

بيژن کامکار - نوازنده دف

در ادامه ساز و آوازي در افشاري نواخته و خوانده مي‌شود که براساس گوشه‌ي «مثنوي» در آواز افشاري است.

حيدر کاکي: «مثنوي از گوشه‌هاي افشاري است و در اينجا روي گوشه‌ي مثنوي بيت‌هايي از مولوي(مثنوي معنوي) خوانده مي‌شود. «مثنوي» در دستگاه‌ها و آوازهاي ديگر هم هست.»

رويِ الفِ کاست «کنسرتي ديگر» با تصنيف «هروايه» تمام مي‌شود. تصنيفي که بخشي از شعر آن فارسي و ترجيع‌بند آن کُردي است. در توضيحات داخل آلبوم نوشته شده است که آهنگ «هروآيه» براساس تصنيفي کُردي ساخته شده است.

حيدر کاکي: «در واقع اين تصنيف همان تصنيف «هروآيه» کُردي است. وقتي مي‌نويسند «براساس فلان تصنيف» يعني اينکه برداشتي از تصنيف مورد نظر داشته‌اند و براساس آن اثري جديد ساخته‌اند. درحالي که آنچه مي‌شنويم دقيقا همان تصنيف «هروآيه» است.»

روي ب در اين آلبوم براساس بداهه‌خواني و بداهه‌نوازي است و دوبيتي‌هاي باباطاهر در آن اجرا مي‌شود. نوازنده و خواننده براي اين بخش دستگاه «ماهور» را انتخاب کرده‌اند.

حيدر کاکي: «پس از چند بيت به چهار مضربي مي‌رسد، که بداهه اجرا مي‌شود. چند خط آواز و بعد چهارمضرابي در «دلکش» و بعد آواز و دوباره با ريتمي هفت ضربي دوبيتي خوانده مي‌شود.»

اين اجرا به شکلي پشتِ سرهم و بدون توقف اجرا شده است. يعني بخش اول که در آواز «افشاري» است، بدون وقفه به بخش دوم که در دستگاه «ماهور» است، وصل مي‌شود.

حيدر کاکي: «افشاري از متعلقات دستگاه شور است. از افشاري راحت مي‌توان به دستگاه ماهور پرده گرداني کرد. از گوشه شکسته استفاده کردند و وارد دستگاه ماهور شده‌اند.»

شنيدن اين اثر براي مخاطبان موسيقي ايراني جذابيت‌هاي بسياري دارد. به خصوص کساني که آلبوم‌هاي دو دهه‌ي اخيرِ شهرام ناظري را شنيده باشند. مخاطبان موسيقي ايراني در اين آلبوم با فضايي آرام و مبتني بر آواز مواجه مي‌شوند. ناظري کمتر آلبومي دارد که تا اين حد، پايبند به شکلِ اجراي موسيقي دستگاهي پايبند بوده باشد. اين خواننده بزرگ موسيقي ايران، معمولا به دنبال تجربه کردنِ فضاهاي متفاوت است و هميشه چهره‌اي رها و آزاد از آوازِ خود به نمايش گذاشته است.

حيدر کاکي: «تاکيد مي‌کنم که اين آلبوم کار خاصي است. هميشه دوست داشتم که چنين کارهايي دوباره اتفاق بيافتد. کساني که خيلي دنبال هيجان نيستند و دنبال بن مايه‌ي موسيقي ايراني هستند، چنين کارهايي را بسيار مي‌پسندند.

---

بازار

---

اصل موسيقي ايراني همين چيزي است که در «کنسرتي ديگر» مي‌شنويم؛ نه اينکه الان روي سازها پشتک وآرو مي‌زنند. اين‌ها مال موسيقي ايراني نيست. به نظرم اين‌ها بدعت هم نيست. اين‌ها در موسيقي ايراني خوب جواب نداده است.
در موسيقي ايراني اصل بر همين بداهه نوازي و بداهه خواني است. آنچه که از دل برآيد لاجرم بر دل  نشيند.»

«کنسرتي ديگر» را بايد شنيد. بارها و بارها بايد شنيد و لذت برد. اين آلبوم از آن آثاري است که در موسيقي ايران جاودانه شده است.