تیتراژی که به برکت نام «مادر» مانا شد/ تولد یک موسیقی در ۲۵ سالگی

آنچه بهانه‌ای شد تا بار دیگر رجعتی به کلیدواژه «تیتراژ» داشته باشیم، مروری بر ماندگارترین و خاطره‌سازترین موسیقی‌های مربوط به برخی برنامه‌ها و آثار سینمایی و تلویزیونی است که برای بسیاری از مخاطبان دربرگیرنده خاطرات تلخ و شیرینی است و رجوع دوباره به آن‌ها برای ما در هر شرایطی می‌تواند یک دنیا خاطره به همراه داشته باشد. خاطره‌بازی پس از آغاز و انتشار در نوروز ۱۴۰۰ و استقبال مخاطبان از آن، ما را بر آن داشت در قالب یک خاطره‌بازی هفتگی در روزهای جمعه هر هفته، روح و ذهن‌مان را به آن بسپاریم و از معبر آن به سال‌هایی که حال‌مان بهتر از این روزهای پردردسر بود، برویم.

در صدوهفتمین شماره از این روایت رسانه‌ای به سراغ موسیقی متن و تیتراژ فیلم سینمایی «مادر» به عنوان یکی از مهم‌ترین و ماندگارترین آثار سینمایی مرحوم علی حاتمی به آهنگسازی ارسلان کامکار رفتیم که از آن می‌توان به عنوان یکی از شاخص‌ترین آثار سینمایی ایران در حوزه تولیدات مرتبط با آداب و فرهنگ و سنت‌های ایرانیان یاد کرد. اثری به غایت ارزشمند و ماندنی در موزه تولیدات سینمای ایران که با حضور نویسنده و کارگردانی درجه یک و ایران دوست چون علی حاتمی، بازی کم نظیر هنرمندان جریان ساز آن سال‌های سینما، تئاتر و تلویزیون، گروه فنی توانمند و ممتاز، دوبله و گویندگی جمعی از بهترین هنرمندان این عرصه به سرپرستی ناصر طهماسب و موسیقی خلاقانه و تمام و کمال ایرانی‌اش توانست خود را به عنوان یکی از برترین آثار سینمایی ایران تاکنون معرفی کند.

فیلم «مادر» محصول سال ۱۳۶۸ سینمای ایران اثری به نویسندگی و کارگردانی علی حاتمی است که اولین بار در هشتمین جشنواره بین المللی فیلم فجر اکران شد. اثری که ابتدا قرار بود عزت الله انتظامی به عنوان بازیگر نقش محمدابراهیم در آن به ایفای نقش بپردازد اما در نهایت این محمدعلی کشاورز بود که در قالب این نقش مقابل دوربین به هنرمایی پرداخت. اثری که لوکیشن معروف آن، خانه ای در محله شیخ هادی تهران بود که متاسفانه چند سال بعد از ساخت فیلم تخریب شد.

فیلم «مادر» پس از نمایش در جشنواره بین المللی فیلم فجر علاوه بر نامزدی دریافت جایزه در چندین بخش توانست سیمرغ بلورین بهترین بازیگر نقش اول زن، سیمرغ بلورین بهترین بازیگر نقش دوم مرد و سیمرغ بلورین چهره پردازی را از آن خود کند.

داستان این فیلم هم حول محور روزهای پایانی زندگی پیرزنی است که در سرای سالمندان زندگی می‌کند. او به خانه برمی‌گردد تا روزهای پایانی عمرش را در خانه‌اش و کنار فرزندانش که هر کدام در گوشه‌ای به زندگی خود مشغول هستند، بگذراند. گرمی حضور مادر در خانه، فرزندان را دور هم جمع می‌کند و در این مجال فیلم به معرفی شخصیت‌های داستان می‌پردازد.

مرحوم رقیه چهره آزاد در نقش ترنجبین بانو، مرحوم محمدعلی کشاورز در نقش محمدابراهیم، مرحوم فریماه فرجامی در نقش ماه منیر، مرحوم امین تارخ در نقش جلال الدین و جوانی پدر، اکبر عبدی در نقش غلامرضا، اکرم محمدی در نقش ماه طلعت، جمشید هاشم پور در نقش جمال، حمید جبلی در نقش استاد مهدی، مرحوم حمیده خیرآبادی در نقش توبا، محبوبه بیات در نقش مهین، مرحوم حسین کسبیان در نقش استاد باقر، محمد ابهری در نقش پاسبان، محمود بصیری در نقش پینه دوز، مرحوم میرصلاح حسینی در نقش قصاب از جمله هنرمندانی بودند که در این اثر سینمایی ماندگار به عنوان بازیگر حضور داشتند.

اما فارغ از جذابیت‌های متعددی که این اثر سینمایی را به واسطه توانایی های مرحوم حاتمی و دیگر عوامل، تبدیل به یکی از ماندگارترین و ایرانی‌ترین فیلم‌های تاریخ سینمای ایران کرد، این موسیقی متن و تیتراژ فیلم سینمایی «مادر» به آهنگسازی ارسلان کامکار و نوازندگی گروه موسیقی «کامکارها» بود که توانست یکی از مهم ترین و موثرترین مولفه های فیلم در امتداد مسیر ماندگاری اش باشد.

ملودی های برخاسته از موسیقی ایرانی که همچنان طراوات و تازگی خود را حفظ کرده و به دلیل نبوغ ذاتی و خلاقانه هنرمندی به نام ارسلان کامکار، توانست تبدیل به یکی از خاطره‌انگیز ترین و ماندگارترین آثار آنچه ارسلان کامکار در فیلم سینمایی مادر انجام داده، ارائه یک موسیقی چندصداییِ فکر شده است که نتیجه اش ماندگاری است. ماندگاری که همچنان شنونده های خود را دارد و به اعتقاد بسیاری از هنرمندان فعال عرصه موسیقی یکی از پرچالش ترین و اندیشه ورزانه ترین موسیقی هایی است که تاکنون با استفاده از موسیقی ایرانی در یک اثر سینمایی استفاده شده است موسیقایی ایران در حوزه موسیقی فیلم شود. توانایی برخاسته از ذهن خلاق یک هنرمند ۲۵ ساله آن دوران که زیباترین نغمات را در سخت‌ترین شرایط خلق کرد و موجب شد که قدرت و مانایی موسیقی ردیف دستگاهی ایران به واسطه خلاقیت و نوآوری هایی که هر آهنگساز و نوازنده‌ای نمی تواند به آن دست پیدا کند، این چنین تبدیل به یکی از برگ‌های برنده ماندگاری یکی از بهترین فیلم های تاریخ سینمای ایران شود.

ارسلان کامکار از جمله هنرمندان مطرح موسیقی ایرانی است که مقدمات موسیقی را نزد پدرش حسن کامکار فرا گرفت و در خردسالی با گروه‌های مختلفی که توسط پدرش در سنندج سرپرستی می‌شد به اجرای کنسرت می‌پرداخت. او پس از چندی به تهران سفر کرد و در این دوره به عنوان آهنگساز، تنظیم کننده قطعات و نوازنده عود با گروه «کامکارها» همکاری و فعالیت خود را به عنوان نوازنده ویولن ارکستر سمفونیک تهران آغاز کرد. او به مدت ۳۰ سال به‌عنوان مایستر ارکستر سمفونیک را همراهی می‌کرد.

«زردی خزان (با همکاری هوشنگ کامکار) به یاد سیدعلی‌اصغر کردستانی/ خواننده: بیژن کامکار»، «سوئیت سمفونیک افسانه سرزمین پدری‌ام»، «سرود ایران از آلبوم سرزمین پدری‌ام/ خواننده: حسین سرشار»، «شوریده دل از آلبوم سرزمین پدری‌ام/ خواننده: بیژن بیژنی» «سوئیت سمفونیک کردی»، «کی یی له من ماندووتر بیت»، «بولبولی با شکاو»، «خاک»، «کنسرتینو کمانچه با همکاری اردشیر کامکار»، «قایق بان، خواننده: بیژن کامکار»، «زمستان با خوانندگی ارسلان کامکار و صبا کامکار»، «بیابان بی‌کران»، «هنگام که گریه می‌دهد ساز به خوانندگی بیژن کامکار»، «خانه‌ام ابری است با همراهی مریم ابراهیم پور»، «به یاد مادر با همراهی مریم ابراهیم پور»، «جاده ابریشم»، موسیقی متن فیلم «مادر» به کارگردانی علی حاتمی، موسیقی متن تئاتر «سفر سبز در سبز» به کارگردانی بهروز غریب پور، موسیقی متن تئاتر «شش جوجه کلاغ و یک روباه» به کارگردانی بهروز غریب پور، موسیقی متن تئاتر «بابابزرگ و ترب» به کارگردانی بهروز غریب پور، موسیقی متن تئاتر «میکی و کارآگاه دو» به کارگردانی بهروز غریب پور، «نغمه خراسانی»، «نغمه صلح»، آلبوم «ئه وین» با همراهی مریم ابراهیم پور، آلبوم «آفتاب می شود»، آلبوم «سه روکی دل»، آلبوم «خورشید مستان»، آلبوم «بارگاه»، «کنسرتو برای عود»، آلبوم «هفت گاه معلق»، «مرسده» و چند اثر دیگر از جمله آثاری است که تاکنون از ارسلان کامکار منتشر شده‌اند.

آنچه این هنرمند موسیقی کشورمان در فیلم سینمایی «مادر» انجام داده، ارایه یک موسیقی چندصداییِ فکر شده است که نتیجه اش ماندگاری است. ماندگاری که همچنان شنونده های خود را دارد و به اعتقاد بسیاری از هنرمندان فعال عرصه موسیقی یکی از پرچالش ترین و اندیشه ورزانه ترین موسیقی هایی است که تاکنون با استفاده از موسیقی ایرانی در یک اثر سینمایی استفاده شده است.

ارسلان کامکار که بعد از ساخت موسیقی متن فیلم «مادر» دیگر آن چنان که باید آهنگسازی در سینما را به صورت مستمر ادامه نداد و عمده توجه خود را به نوازندگی، تدریس و حضور در مهم ترین ارکسترها و تولیدات موسیقایی ایران معطوف کرد، در حوزه ساخت موسیقی متن و تیتراژ فیلم «مادر» نهایت تلاش خود را انجام داد تا با استفاده از عنصر خلاقیت و آگاهی از آنچه در موسیقی ایرانی از پدر مرحومش استاد حسن کامکار و سایر هنرمندان موسیقی ایران زمین آموخته بود، موسیقی را پیش روی اثر علی حاتمی قرار دهد که به معنای واقعی کلمه می تواند یکی از بهترین مولفه ها و محصولات فرهنگ و هنر ایران زمین در راستای معرف موسیقی اصیل ایرانی و کاربردهای فراوانش در عرصه های مختلف باشد.

اگرچه اغلب مخاطبان حوزه موسیقی جدی او را به عنوان یکی از مهم ترین نوازنده های ویولن ایران می شناسند اما آن دسته از علاقه مندانی که پیگیر آثارش هستند، خوب می دانند که خاستگاه موسیقایی هنرمندی به نام ارسلان کامکار و خانواده اش موسیقی ایرانی و موسیقی نواحی ایران به ویژه منطقه کردستان است که مشتمل بر تولید آثار ماندگار بسیار فراوانی شد که می تواند از جهات دیگر مورد بررسی قرار گیرد. کما اینکه او در عرصه های دیگر نوازندگی از جمله نوازندگی عود هم یکی از مهم ترین هنرمندانی است که تاکنون محصولات متعددی را نیز پیش روی مخاطبان قرار داده است.

این آهنگساز و نوازنده پیشکسوت موسیقی ایرانی چندی پیش بود که به بهانه اجرای موسیقی فیلم های «مادر» و «دلشدگان- حسین علیزاده» توسط ارکستر ملی ایران در تالار وحدت که به رهبری خود او پیش روی علاقه مندان گرفت، درباره حضورش برای آهنگسازی این فیلم گفت: من آن زمان که فیلم سینمایی «مادر» تولید شد، ۲۵ سال داشتم و وقتی مرحوم علی حاتمی به من پیشنهاد ساخت موسیقی متن فیلم را داد می‌دانستم که این کارگردان از من چه می خواهد. کما اینکه از قبل هم با دیگر آثار ارزشمند او آشنایی کامل داشتم و تصمیم گرفتم تا در پروژه «مادر» به عنوان آهنگساز حضور داشته باشم. این در حالی است که مرحوم حاتمی از من خواسته بود که فضای موسیقایی فیلم کاملا متاثر از موسیقی ایرانی با سازهای سنتی باشد. فضایی که منجر به تولید ملودی هایی شد که اکنون در فیلم سینمایی «مادر» می شنوید.

وی درباره روند آهنگسازی فیلم هم توضیح داد: متاسفانه در آن دوران وقتی مشغول ساخت موسیقی فیلم شدم، فقط تصویر صامتی بود که از سوی عوامل اثر به من برای ساخت موسیقی فیلم تحویل داده می شد. شرایطی که حتی افکت هم وجود نداشت که من بخواهم به واسطه الهام از این اصوات موسیقی را تولید کنم. یعنی دستیار آقای حاتمی هرچند روز یک بار می آمدند و می گفتند در این صحنه و در آن صحنه فلان اتفاق افتاده است. من هم ناگزیر بودم در این شرایط موسیقی را تولید کنم. موسیقی که ذوق آن دورانم موجب ساخت آن شد.

برای شنیدن قطعه ای از موسیقی فیلم «مادر» به آهنگسازی ارسلان کامکار اینجا را بشنوید.

یکی از منتقدان حوزه موسیقی هم درباره موسیقی متن و تیتراژ فیلم سینمایی «مادر» به آهنگسازی ارسلان کامکار نوشته بود: «اینکه آهنگساز به تنهایی این تشخیص را داشته باشد که چه نوع موسیقی به درد فیلم درام علی حاتمی می‌خورد، تشخیص سختی است. علی حاتمی در فیلم‌هایش نوعی نگاه و شیدایی ویژه‌ای نسبت به گذشته، نوستالژی‌ها، داستان‌های اساطیری، آدم‌ها و اشیای قدیمی و عتیقه دارد. این نگاه را در فیلم « ارسلان کامکار: متاسفانه در آن دوران وقتی مشغول ساخت موسیقی فیلم شدم، فقط تصویر صامتی بود که از سوی عوامل اثر به من برای ساخت موسیقی فیلم تحویل داده می شد. شرایطی که حتی افکت هم وجود نداشت که من بخواهم به واسطه الهام از این اصوات موسیقی را تولید کنم مادر» هم می‌شود دید.

نگاه علی حاتمی در فیلم «مادر» یک نگاه سنتی است و فضایی را که برای مخاطبش ترسیم می‌کند فضای خانواده‌های قدیمی است که توجه ویژه‌ای به جایگاه مادر داشته‌اند. برای چنین فضایی، که حال و هوایی درام هم در خود دارد، بدون شک موسیقی سنتی بهترین انتخاب خواهد بود. حتی موسیقی ایرانی هم که با ارکستر سمفونیک اجرا شده باشد هم مناسب این فضا نیست بلکه دقیقا موسیقی دستگاهی ایرانی که با یک ترکیب سازهای سنتی ایرانی اجرا شده باشد. احتمالا ارسلان کامکار هم با دیدن سکانس‌هایی از فیلم خیلی زود به این نتیجه رسیده و برای اجرای موسیقی‌اش از گروه خانوادگی‌شان یعنی گروه «کامکارها» کمک گرفته است. «مادر»، تنها فیلمی است که خانواده «کامکارها» در کنار یکدیگر ساخت موسیقی آن را برعهده داشتند. شاید این را هم بشود یکی دیگر از ویژگی‌های موسیقی این فیلم برشمرد.

تاثیرگذاری موسیقی فیلم را در سکانس‌هایی که مادر یا پسر عربش در آن حضور داشتند بیشتر می‌شد احساس کرد. به نظر می‌آید ارسلان کامکار برای این ۲ شخصیت موسیقی ویژه‌ای را در نظر گرفته بوده مخصوصا برای پسر عرب که از ساز بربط یا عود استفاده کرده است. ملودی‌های فیلم بیشتر روی سکانس‌هایی که مادر (رقیه چهرآزاد) وارد صحنه می‌شود یا از صحنه خارج می‌شود اوج می‌گیرد. برای این سکانس‌ها کامکار از آواز بیات ترک استفاده کرده است که حال و هوایی غمگین و صمیمانه‌ای دارد. به ویژه صحنه مرگ مادر که فرزندان همه در کنار تخت او جمع شده‌اند و اکبر عبدی که نقش غلامرضا را بازی می‌کند، دیالوگ معروف فیلم را می‌گوید: «مادر مرد، از بس که جان ندارد» موسیقی درام فیلم به اوج خودش می‌رسد و به تیتراژ آخر وصل می‌شود. یا برای صحنه‌های آب‌پاشی از سنتور استفاده کرده است و شیوه‌ مخصوصی که به آن سنتور ریز می‌گویند. یا مثلا برای صحنه صبحگاهی سراغ نی و چهارگاه رفته است تا آن حس و حال صبح و حماسی را داشته باشد.

برای تماشای یکی از سکانس های فیلم سینمایی «مادر» اینجا را کلیک کنید.

در صحنه‌های عزا هم از موسیقی‌های غمگین استفاده کرده است. در مجموع در موسیقی «مادر» ماهور، اصفهان، چهارگاه، دشتی، بیات ترک به کار رفته است. در تیتراژ آخر کامکار یک گریز هوشمندانه‌ای هم زده است به موسیقی فولکلورشان یعنی موسیقی کردی. موسیقی تیتراژ آخر لالایی فولکلور مادرانه‌ای است که ارسلان کاملار آن را دوباره تنظیم کرده است. آواز این بخش را هم بیژن کامکار، یکی دیگر از اعضای خانواده‌ «کامکارها» که اکثرا خوانندگی گروه کامکارها را برعهده دارد، خوانده است.

به هرترتیب سخن گفتن درباره آثار موسیقایی مرتبط با فیلم های سینمایی دربرگیرنده مولفه های متعددی است که در نشست ها و گزاره‌های متعدد رسانه ای و تحلیلی می توان درباره هریک از آنها حرف زد. مولفه هایی که مشخصا در فیلم های علی حاتمی که به واسطه دیالوگ نویسی های ناب و منحصر به فرد او که پر از توازن و آرایه های لطیف است و البته خلاقیت و هوشمندی ارسلان کامکار برای همسان سازی غم ها و شادی های فیلم «مادر» مشتمل بر زوایایی است که ساعت ها می توان درباره آنها گفت‌وگو کرد.

طبیعتا در این مجال تسلط آهنگساز بر موسیقی ایرانی و توانمندی سازهای ایرانی، وطن دوستی علی حاتمی و علاقه او به انتقال این مفاهیم به مخاطب در قالب قاب سینما، ارایه خلاقیت های متعدد در ساخت ملودی ها به ویژه موسیقی تیتراژ پایانی که از مولفه های موسیقایی منطقه کردستان الهام گرفته شده است، تعامل حداکثری کارگردان و آهنگساز برای ساخت موسیقی متن و بسیاری دیگر از مولفه‌ها عمده دلایلی هستند که می‌تواند ساحت موسیقایی فیلم «مادر» را تبدیل به یکی از ماندگارترین و ماناترین موسیقی های فیلم کند؛ فیلمی که که به یمن نام نامی «مادر» دربرگیرنده حال و هوای متفاوتی برای بینندگانش است.