خزر در مسیر عبور از رکورد ۵۰۰ ساله

ایرنا/ ساری- ایرنا- خزر، کاسپین یا مازندران؛ با هر نامی که به آن نگاه کنیم می‌بینیم چند سالی است حال خوشی ندارد؛ وضعیت ظاهری این پهنه آبی و پسروی‌اش هرچند که گویای وضعیت خزر است، اما آمارهای رسمی نیز نشان می‌دهند که دریای شمالی ایران در چهار سال اخیر ۹۰ سانتیمتر افت تراز داشت و در حال نزدیک شدن به رکورد ۵۰۰ ساله کاهش سطح آب است. مطالعات علمی درباره پیامدهای استمرار این روند نکات مهمی را نشان می‌دهند.

به گزارش ایرنا، چالش‌های بزرگترین دریاچه جهان در سال‌های اخیر بیشتر از گذشته به چشم آمده است. افزایش آلودگی‌ آب به دلیل ورود پساب‌های خانگی و صنعتی و کشاورزی، کم شدن میزان آب ورودی به دریا و کاهش تراز آب و پسروی دریا نشانه‌هایی از ناخوشیِ خزر را ارائه می‌کنند که به اعتقاد پژوهشگران و صاحب‌نظران در صورت استمرار، پیامدهای منفی متعددی برای همسایگان خزر به بار می‌آورد.

---

بازار

---

تغییر اقلیم که با افزایش دما و کاهش بارندگی‌ها همراه است نیز در سال‌های اخیر حال خزر را ناخوش‌تر کرده است. بر اساس آمارها، در حال حاضر برآوردها حاکی از میانگین بارش سالانه ۲۲۰ میلی‌متر و تبخیر سالانه حدود یک‌هزار میلی‌متر از سطح دریای خزر است. به‌طور میانگین، بارش سواحل جنوبی خزر تا انتهای قرن حاضر تا ۲۸ درصد کاهش خواهد یافت و تعداد روزهای داغ در اغلب ایستگاه‌های موردمطالعه سواحل جنوبی خزر در سه فصل زمستان، پاییز و بهار افزایش می‌یابد.

مطالعات و پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهند که بر اساس روند مؤلفه‌های اقلیمی تحت تأثیر تغییر اقلیم حاکم بر منطقه، تا سال ۲۱۰۰ میلادی، کاهش قابل‌توجه تراز آب خزر رقم می‌خورد که بر اثر این کاهش تراز، حدود ۲۳ تا ۳۴ درصد از وسعت دریای خزر کاسته خواهد شد و این موضوع در صورت تحقق بر سواحل جنوب شرقی خزر تأثیر قابل‌ملاحظه‌ای خواهد گذاشت.

افزایش شتاب در پسروی

نوسان‌ آمارهای مربوط به دریای خزر که طی ۲ دهه اخیر با نگاهی ویژه مورد توجه کارشناسان قرار گرفت نشان می‌دهد که سرعت کاهش تراز آب دریای خزر و کوچک‌تر شدن این پهنه آبی بیشتر شده است. دکتر «سیده معصومه بنی‌هاشمی» رئیس مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر نتیجه پژوهش‌ها و مطالعات انجام شده درباره وضعیت دریای خزر طی سال‌های اخیر را تا حدودی نگران‌کننده توصیف کرد و گفت: نوسان و تراز آب دریای خزر از ۲ دهه پیش تا کنون کاهشی بود، اما در چند سال اخیر این روند کاهشی با سرعت بیشتری مشاهده شده است.

وی با اشاره به اهمیت کمیت و کیفیت آب دریای خزر برای ایران و کشورهای همسایه اظهار کرد: روند پیشروی آب دریای خزر در چند دهه‌ گذشته نیز ثبت شد و در حال حاضر نیز از سال ۱۳۷۵ با روند کاهشی آب خزر مواجه هستیم. سرعت کاهش تراز آب دریای خزر در این بازه زمانی که نزدیک به ۲۹ سال طول کشید یکنواخت نبود. در برخی سال‌ها کاهش قابل ملاحظه‌ای در تراز آب دریای خزر وجود نداشت و میزان افت تراز آب در حد سه سانتیمتر در سال بود.

رئیس مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر افزود: از سال ۱۳۷۵ تا ۱۳۸۵ آمارهای مربوط به کاهش تراز آب دریای خزر نگران‌کننده نبود. اما از سال ۱۳۸۶ تا ۱۳۹۹ به طور میانگین نزدیک به ۱۰ سانتیمتر در هر سال سطح آب دریای خزر افت پیدا کرد و از سال ۱۴۰۰ تا کنون به طور متوسط در هر سال حدود ۲۳ سانتیمتر کاهش سطح آب را داشتیم که تشدید این روند کاهشی پدیده‌های جدیدی را برای خزر رقم می‌زند.

بنی‌هاشمی با بیان این‌که پایین‌ترین تراز سطح آب دریای خزر طی ۵۰۰ سال اخیر در سال ۱۳۵۶ ثبت شد، افزود: نمودارها نشان می‌دهد که سطح آب دریای خزر در حال نزدیک شدن به عدد ثبت شده در سال ۱۳۵۶ است و پیش‌بینی می‌شود امسال سطح آب خزر از رکورد پایین‌ترین عدد ثبت شده در ۵۰۰ سال اخیر نیز عبور کند.

پیامدهای کاهش سطح آب خزر

به گفته این مسوول، نوسان آب دریای خزر به عنوان یک محیط آبی بسته، تابع عوامل اقلیمی متنوعی از جمله ورودی‌ها و خروجی‌ها است. وی ادامه داد: عامل اصلی کاهش تراز آب خزر، افزایش دما و متعاقباً افزایش تبخیر از سطح دریا است که روند فزاینده آن با ورودی رودخانه‌ها قابل جبران نیست.

رئیس مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر تصریح کرد: ما در شرایطی به این رکورد کاهش سطح آب دریای خزر نزدیک شده‌ایم که اکنون نقش خزر برای جوامع پیرامونی به دلیل گسترش زیسراخت‌ها و فعالیت‌های اقتصادی مرتبط بسیار پررنگ‌تر است. تراکم فعالیت در ساحل این دریا و حجم زیرساخت‌ها بسیار بیشتر از گذشته شده و طبیعی است که کاهش افت تراز آب چالش‌های زیادی را برای همسایگان خزر ایجاد کند.

بنی‌هاشمی خاطرنشان کرد: مطالعات متعددی انجام شده تا پیامدهای پسروی خزر و کاهش افت تراز آب این دریا بررسی شود. در برخی مطالعات بر اساس سناریوهای اقلیمی، پیامدهای ادامه این کاهش تراز آب در دریای خزر تا سال ۲۰۵۰ و تا پایان قرن ۲۱ و تا سال ۲۰۵۰ پیش‌بینی شده است. مطالعاتی را در سطح جهانی هم داریم که پیش‌بینی‌هایی را در سطوح مختلف برای آینده خزر ارائه کردند.

وی افزود: خزر را می‌توانیم از نظر شکل هندسی به سه بخش خزر جنوبی، میانی و شمالی تقسیم کنیم که هر کدام از این مناطق به میزان عمق‌شان از کاهش تراز آب تاثیر می‌پذیرند. نخستین موضوع مورد توجه نسبت به پیامدهای این افت تراز آب، همین کاهش محدوده آبی و همچنین خشک شدن بخش‌های زیادی از ظرفیت‌های آبی متصل به دریا مثل تالاب‌ها و خلیج‌ها است.

این مسوول تصریح کرد: یکی از مناطق بسیار مهم در سواحل کشور ما که زنگ خطر کاهش آب خزر در آن به صدا در آمده، منطقه حفاظت شده میانکاله شامل زبانه میانکاله، خلیج گرگان و عرصه‌های تالابی است که بخش اعظم آن در مازندران قرار دارد و به دلیل کاهش آب دریا خشک شده است. استمرار این وضعیت علاوه بر این‌که یکی از ذخیره‌گاه‌های زیست‌کره ما را تهدید می‌کند، می‌تواند به ایجاد کانون‌های گرد و غبار در منطقه بینجامد و بر کشاورزی، کیفیت سکونت و اقتصاد وابسته به دریا اثر منفی بگذارد.

رنج جدایی میانکاله از دریا

به گفته بنی‌هاشمی کاهش سطح آب دریای خزر به‌ویژه طی ۱۰ سال اخیر موجب کاهش قابل‌توجه سطح آب این خلیج و خشک شدن بخش‌هایی از آن شده است.

رئیس مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر با بیان این‌که کاهش تراز آب دریای خزر بر کیفیت آب این دریا نیز اثرگذار است، خاطرنشان کرد: با توجه به این‌که منابع آب از نظر کمی کاهش می‌یابد، غلظت آلاینده‌ها هم بیشتر می‌شود.

بنی‌هاشمی به پیامدهای این افت تراز در بخش اقتصاد دریامحور نیز اشاره کرد و گفت: فعالیت‌های صنعتی در حاشیه دریا و رودخانه‌ها نیز از این روند کاهشی آب خزر مصون نمی‌مانند و حتی حمل و نقل دریایی و نیروگاه نیز از کاهش آب تاثیر می‌پذیرند.

وی افزایش عرصه ساحل به دلیل پسروی و بیشتر شدن چالش‌های صیانت از حریم دریا را نیز از دیگر نکات قابل پیش‌بینی در این زمینه برشمرد و افزود: مخاطرات زیستی و از بین رفتن اکوسیستم ساحلی را هم باید به چالش‌های این کاهش تراز آب دریای خزر بیفزاییم. اکوسیستم مصب رودخانه‌ها در سه سال اخیر به طور فزاینده‌ای و رو به رشدی آسیب دیده است. به نوعی که رودخانه پیش از رسیدن به دریا در برخی از سطوح متوقف می‌شود.

این مسوول ادامه داد: این روند کاهشی، اکوسیستم زیستی منطقه حساس و مهم مصب رودخانه‌ها را با مشکلات عدیده و جدی مواجه می‌کند که یک نمود آن در آبزی‌پروری است. به همین دلیل نیز در سال های اخیر شاهد کاهش صید و افت صنعت شیلات هستیم.

خزر چقدر کوچک می‌شود؟

بنا به اظهارات بنی‌هاشمی، مطالعات انجام شده میزان کاهش مساحت دریای خزر در بخش‌های شمالی، میانی و جنوبی را نیز برآورد کرده‌اند که بیشترین اثرگذاری در خزر شمالی رقم خواهد خورد.

وی اظهار کرد: بر اساس مطالعات انجام شده، چنانچه خزر پنج متر کاهش سطح آب را تجربه کند، در منطقه خزر شمالی شاهد کاهش ۲۴ درصدی وسعت و کم شدن ۶۲ درصدی حجم آب دریا خواهیم بود.

رئیس مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر درباره میزان اثرگذاری این روند کاهشی در خزر جنوبی که سواحل شمال ایران را در برمی‌گیرد نیز گفت: در صورت افت پنج متری تراز آب دریای خزر، پنج درصد از وسعت خزر جنوبی کاسته می‌شود و حجم آب این محدوده نیز ۱.۶ درصد کاهش می‌یابد.

بنی‌هاشمی ادامه داد: از این نظر شاید در خزر جنوبی خطر کمتری را شاهد باشیم. اما با توجه به این که سواحل ما بیشترین تراکم جمعیتی را در حاشیه دریای خزر به خود اختصاص داده‌اند و اثرگذاری این پسروی بر تالاب میانکاله، همین مقدار افت تراز و عقب‌نشینی دریا نیز حساس و آسیب‌پذیر است.

برآوردها و مطالعات علمی و آمارهای رسمی به دست آمده از پژوهش‌های گوناگون که رئیس مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر به بخشی از نتایج آن‌ها اشاره کرد، نشان می‌دهند که در چهار سال منتهی به سال ۱۴۰۳ حدود ۹۰ سانتیمتر افت تراز در دریای خزر ثبت شده که معادل کاهش ۳۲۰ میلیارد متر مکعبی حجم آب این دریا در یک بازه زمانی چهار ساله است.

برآوردها نشان می‌دهند که خزر به سرعت در حال کوچک‌تر شدن است و میزان توجه به این موضوع در جامعه و به ویژه برنامه‌ریزی‌های مسوولان باید افزایش یابد. با توجه به این‌که بیشترین سهم در تامین آب این دریاچه بزرگ مربوط به رودخانه ولگا در روسیه است که نزدیک به ۸۵ درصد آب خزر را تامین می‌کند، گام چندانی در کمک به تامین آب این دریا از سواحل جنوبی نمی‌توان برداشت. اما پیشگیری از ورود آلاینده‌ها به دریا و همچنین برنامه‌ریزی برای پیشگیری از آسیب‌های ناشی از پسروی در حوزه‌های محیط زیستی و اقتصادی نکاتی هستند که باید بیش از گذشته مورد توجه قرار گیرند.