وجود ۱.۸میلیون مصرفکننده تفننی مواد مخدر در کشور

تسنیم/ دبیرکل ستاد مبارزه با مواد مخدر گفت: بر اساس آمارهای رسمی، حدود یکمیلیون و ۸۰۰ هزار نفر در کشور بهصورت تفننی مواد مخدر مصرف میکنند؛ با وجود همه اقدامات انجامشده، روند پیشگیری از اعتیاد همچنان نیازمند توجه جدیتر است.
حسین ذوالفقاری، دبیرکل ستاد مبارزه با مواد مخدر، در نشست خبری با اصحاب رسانه، با اشاره به وضعیت جهانی مواد مخدر اظهار کرد: یکی از مهمترین مسائل جهان امروز، از منظر نهادهای بینالمللی و مرتبط، موضوع مواد مخدر است؛ بهویژه در حوزه تولید مواد مخدر صنعتی. امروزه در برخی کشورها، حتی در محیطهای آزمایشگاهی پیشرفته، انواع روانگردانها تولید میشود که گاه شناسایی آنها تا چند سال به طول میانجامد، اما در همین مدت سلامت بخش عمدهای از مردم دنیا را هدف قرار میدهند.
وی با اشاره به تفاوت فاحش قیمت مواد مخدر بین مبدأ و مقصد انتقال گفت: قیمت برخی مواد مخدر در مسیر قاچاق گاهی تا 30 یا 40 برابر افزایش مییابد و همین امر یکی از عوامل تشدیدکننده اقتصاد مواد مخدر در دنیاست. به همین دلیل، حوزه اقتصادی یکی از ابعاد مهم این مسئله محسوب میشود.
ذوالفقاری افزود: براساس آمارهای رسمی، حدود 300 میلیون نفر در سراسر دنیا مصرفکننده انواع مواد مخدر هستند و این در حالی است که گروهی از مصرفکنندگان نیز شناسایی نشدهاند. حدود 80 درصد مصرف جهانی مربوط به مواد صنعتی و روانگردان است و تنها 20 درصد به مواد سنتی اختصاص دارد که این امر نگرانیهای جدیتری ایجاد کرده است.
دبیرکل ستاد مبارزه با مواد مخدر، با اشاره به سابقه تاریخی کشورمان در مواجهه با این معضل، تأکید کرد: ایران در حوزه مقابله با مواد مخدر، دورههای مختلف و پرفرازونشیبی را پشت سر گذاشته است. اگرچه در این مجال نیازی به مرور همه این مراحل نیست، اما باید اذعان کرد که کشور ما از دیرباز در خط مقدم مبارزه با این پدیده جهانی قرار داشته و تجربیات ارزندهای در این حوزه دارد.
وی با اشاره به وضعیت جهانی مواد مخدر اظهار کرد: یکی از مهمترین مسائل جهان امروز، از منظر نهادهای بینالمللی و مرتبط، موضوع مواد مخدر است؛ بهویژه در حوزه تولید مواد مخدر صنعتی. امروزه در برخی کشورها، حتی در محیطهای آزمایشگاهی پیشرفته، انواع روانگردانها تولید میشود که گاه شناسایی آنها تا چند سال به طول میانجامد، اما در همین مدت، سلامت بخش عمدهای از مردم دنیا را هدف قرار میدهند.
وی با اشاره به تفاوت فاحش قیمت مواد مخدر بین مبدأ و مقصد انتقال گفت: قیمت برخی مواد مخدر در مسیر قاچاق، گاهی تا 30 یا 40 برابر افزایش مییابد و همین امر یکی از عوامل تشدیدکننده اقتصاد مواد مخدر در دنیاست. به همین دلیل، حوزه اقتصادی یکی از ابعاد مهم این مسئله محسوب میشود.
ذوالفقاری افزود: براساس آمارهای رسمی، حدود 300 میلیون نفر در سراسر دنیا مصرفکننده انواع مواد مخدر هستند و این در حالی است که گروهی از مصرفکنندگان نیز شناسایی نشدهاند. برخی گزارشها نشان میدهد که حدود 80 درصد مصرف جهانی مربوط به مواد سنتی مانند تریاک و مشتقات آن است و تنها 20 درصد به مواد صنعتی و روانگردان اختصاص دارد؛ با این حال، همین 20 درصد، بهدلیل ویژگیهای خاص و اثرات مخرب، نگرانیهای جدیتری ایجاد کرده است.
دبیرکل ستاد مبارزه با مواد مخدر همچنین درباره موضوع کشت مجاز مواد مخدر گفت: پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، کشت برخی مواد مخدر برای مصارف دارویی و صادرات به دیگر کشورها با مجوز انجام میشد، اما پس از انقلاب، شورای انقلاب مصوبهای تصویب کرد که این موضوع ممنوع اعلام شد.
وی ادامه داد: البته در قانون فعلی، استثنایی پیشبینی شده است؛ بهگونهای که بر اساس ماده 41 قانون مربوط، اگر وزارت بهداشت و همچنین صنایع مرتبط با رعایت پروتکلهای بینالمللی اعلام نیاز کنند، امکان بررسی مجدد موضوع وجود دارد. با این حال، به دلیل نگرانی از شیوع مصرف، کشور ما تاکنون از این ظرفیت استفاده نکرده است.
ذوالفقاری با اشاره به هزینههای سنگین ایران در مبارزه با مواد مخدر اظهار کرد: کشور ما در کنار کشورهای شرقی که مراکز مهم تولید مواد مخدر هستند، دههها در خط مقدم مبارزه بوده و هزینههای بسیاری در این راه پرداخته است. حدود 4 هزار شهید تنها در مسیر مقابله با مواد مخدر تقدیم شده است و اگر آمار را دقیق بررسی کنیم، شاید ایران بیش از کل دنیا در این زمینه هزینه داده باشد.
دبیرکل ستاد مبارزه با مواد مخدر با انتقاد از برخی فضاسازیها افزود: برخی کشورها در جلسات بینالمللی مدعی میشوند که با ورود مقادیر محدودی مواد مخدر (مثلاً 50 کیلو) به کشورشان، اقدامات گسترده انجام دادهاند، در حالی که هزینههای اصلی این جنگ را ایران پرداخته است و ما سالهاست با قاچاقچیان درگیر نبرد مستقیم هستیم.
وی افزود: نهتنها در حوزه میدانی، بلکه در حوزههای مختلف از جمله الکترونیکی نیز، بسیاری از کشورهای دیگر وظایف خود را انجام ندادند و همه هزینهها بر عهده جمهوری اسلامی ایران گذاشته شد. از این واضحتر نمیتوان گفت که ایران بار اصلی مبارزه جهانی را به دوش میکشد. فکر نمیکنم حتی یکسوم یا یکچهارم نیروی پلیسی که ما از دست دادهایم، در مجموع کل دنیا از دست رفته باشد.
دبیرکل ستاد مبارزه با مواد مخدر همچنین با اشاره به وضعیت اعتیاد در داخل کشور گفت: براساس پیمایشی که در سال 1394 انجام شد، حدود دو میلیون و 800 هزار نفر معتاد در کشور شناسایی شدند. همچنین یکمیلیون و 600 هزار نفر نیز بهعنوان مصرفکنندگان تفننی مواد مخدر معرفی شدند.
وی ادامه داد: البته طبق تحقیقاتی که در «همایش ملی سلامت روان» در سال 1401 ارائه شد، میتوان گفت که یک افزایش نسبی در این آمار رخ داده است. یعنی با وجود همه اقدامات انجامشده در زمینه پیشگیری و درمان، روند اعتیاد در کشور همچنان نیازمند توجه جدیتر است.
دبیرکل ستاد مبارزه با مواد مخدر، با تأکید بر رویکرد نوین ایران در حوزه درمان اعتیاد گفت: در گذشته، نگاه جهانی به پدیده اعتیاد صرفاً بر پایه برخورد قهری، دستگیری و مجازات استوار بود، اما امروز این رویکرد دگرگون شده و نگاه علمی و انسانیتری در حال شکلگیری است.
وی افزود: در کشور ما نیز دو نوع مسیر درمانی برای افراد مبتلا به سوءمصرف مواد در نظر گرفته شده است؛ درمان اختیاری و درمان اجباری. در مورد افرادی که فاقد سرپناه بوده، متجاهر هستند و در ملأعام اقدام به مصرف مواد میکنند، درمان اجباری بهعنوان یک ضرورت قانونی مورد توجه قرار گرفته است.
ذوالفقاری با اشاره به اقدامات انجامشده در راستای کاهش آسیبهای ناشی از مصرف مواد گفت: حدود 850 مرکز کاهش آسیب در کشور راهاندازی شده که نقش مؤثری در کنترل بیماریهایی مانند HIV داشتهاند. همچنین 1425 مرکز گذری، مراکز موبایلسِنتر، و اقامتهای میانمدت برای ارائه خدمات کاهش آسیب فعال هستند.
وی ادامه داد: در حال حاضر، دو میلیون و 800 هزار معتاد در کشور شناسایی شدهاند و برای حدود یکمیلیون و 600 هزار نفر از آنان امکان درمان اختیاری فراهم است. از این تعداد، حدود یکمیلیون و 700 هزار نفر تحت درمان قرار گرفتهاند که نشاندهنده استقبال نسبی افراد دارای اعتیاد از خدمات درمانی است.
دبیرکل ستاد مبارزه با مواد مخدر با اشاره به مراکز درمان اجباری نیز بیان کرد: در حال حاضر، 93 مرکز برای نگهداری و درمان معتادانی که فاقد ظرفیت درمان اختیاری هستند، در کشور فعال است که ظرفیت پذیرش آنها حدود 45 هزار نفر است.
وی افزود: فعالیت سازمانهای مردمنهاد، گروههای داوطلب و افراد دغدغهمند در حوزه درمان، اجتماعیسازی، و حمایت از معتادان در کشور بسیار چشمگیر و تأثیرگذار بوده است. یکی از تحولات مثبت در این مسیر، تنوعسازی روشهای درمانی در کشور است که در دنیا نیز مورد توجه قرار گرفته است.
ذوالفقاری تصریح کرد: استفاده از داروهایی مانند متادون یا روشهای نوینی که با تزریق زیرپوستی و اثرگذاری طولانیمدت همراه هستند، میتوانند در آینده تحولی بزرگ در کاهش تقاضا برای مصرف مواد مخدر ایجاد کنند. این روشها پاسخدهی روانی و مغزی فرد را نسبت به مواد مخدر کاهش داده و تمایل او به مصرف را از بین میبرند.
وی اظهار امیدواری کرد که با توسعه این روشها، افراد دارای اعتیاد بتوانند بدون اختلال در زندگی روزمره، فعالیتهای شغلی و اجتماعی خود را ادامه داده و به آغوش خانواده و جامعه بازگردند.
ذوالفقاری تأکید کرد: با وجود همه این تلاشها، ایران نهتنها در مبارزه، بلکه در درمان و کاهش آسیب نیز جزو کشورهای پیشرو جهان است. این ادعا نه صرفاً یک شعار تبلیغاتی، بلکه واقعیتی است که مورد تأیید نهادهای ناظر بینالمللی قرار گرفته است.
وی در عین حال به چالشها نیز اشاره کرد و گفت: با وجود تلاشهای جامع در حوزه مبارزه، درمان و پیشگیری، همچنان با پدیده افزایش نسبی مصرف مواجه هستیم. این موضوع را باید در بستر علل ساختاری و جهانی اعتیاد بررسی کرد؛ از جمله گسترش تولید انواع مواد مخدر در دنیا و جذابیت اقتصادی آن برای شبکههای قاچاق.
ذوالفقاری خاطرنشان کرد: هزینههای مبارزه با مواد مخدر در کشور کم نیست؛ از هزینههای درمان، نگهداری معتادان و زندانیان گرفته تا هزینههای انتظامی و قضایی. در مقاطعی، بیش از 50 تا 60 درصد زندانیان کشور بهطور مستقیم به جرائم مرتبط با مواد مخدر اختصاص داشتند و امروز نیز درصد بالایی از جمعیت کیفری کشور درگیر همین مسئله هستند.
کاهش تولید تریاک در کشورهای همسایه، زنگ خطر برای تأمین داروهای حیاتی کشور است
دبیرکل ستاد مبارزه با مواد مخدر از تغییر نگرانکننده ترکیب مواد مخدر کشفشده در کشور و تأثیر آن بر تأمین نیازهای دارویی داخلی خبر داد و گفت: عمده مواد مخدر مورد استفاده شرکتهای داروسازی کشور، علاوه بر تولید داخلی، بخشی نیز از طریق واردات از کشورهای همسایه تأمین میشود. اما بررسی کشفیات سال گذشته نشان میدهد که روند تولید و قاچاق تریاک در کشورهای همسایه بهشدت کاهش یافته است.
وی افزود: طبق گزارشهای رسمی ارائهشده به ستاد، کشفیات پلیس مبارزه با مواد مخدر و وزارت اطلاعات در سال گذشته نشان میدهد که میزان کشفیات تریاک نسبت به سالهای گذشته به حدود یکچهارم کاهش یافته، در حالی که کشفیات مواد مخدر صنعتی بهویژه روانگردانهایی همچون شیشه افزایش چشمگیری داشته است.
ذوالفقاری با اشاره به تبعات این تغییر در الگوی عرضه مواد گفت: تریاک یکی از مواد اولیه مورد استفاده در تولید برخی داروهای ضروری است و کاهش منابع تأمین آن میتواند تأثیر مستقیم بر توان شرکتهای دارویی بگذارد. ضمن اینکه خلوص مواد نیز بهشدت کاهش یافته و مواد عرضهشده در بازارهای غیرقانونی حاوی ترکیبات آلوده و مضر است.
وی ادامه داد: امروز یکی از آسیبهای جدی در حوزه مصرف، استفاده از مواد مخدری است که حاوی ترکیبات شیمیایی ناشناخته و آلودهاند. این مواد علاوه بر اعتیاد، باعث بروز مشکلات جدی در سیستم گوارشی، عصبی و پوستی مصرفکنندگان میشود.
دبیرکل ستاد مبارزه با مواد مخدر با اشاره به اینکه در هفت تا هشت سال گذشته میزان خلوص مواد مخدر کاهش قابل توجهی یافته، اظهار داشت: بر اساس گزارشهای رسمی، خلوص مواد از 26 درصد به اعداد بسیار پایینتری رسیده و این مسئله تهدیدی مضاعف برای سلامت عمومی کشور است.
وی گفت: در شرایط فعلی، استانهای مرزی و مناطقی که در مسیر ترانزیت قرار دارند، نیازمند توجه بیشتر در تصمیمگیریها هستند. وزارت بهداشت و درمان نیز رسماً اعلام کرده که باید برای تأمین پایدار داروهای حیاتی کشور، تدابیر جدی در سطح ملی اندیشیده شود.
دبیرکل ستاد مبارزه با مواد مخدر با اشاره به برخی تجربیات میدانی در استانها گفت: در یکی از استانها گزارشی دریافت کردیم که یکی از مراکز درمانی (کردیتها) تنها 17 درصد موفقیت در درمان داشته است؛ یعنی از هر 100 مراجعهکننده، تنها 17 نفر در مسیر درمان باقی ماندهاند. البته همین میزان هم به دلیل احساس مسئولیت جدی، صرف وقت و استفاده از روشهای روانشناسی و رواندرمانی حاصل شده است.
وی با تأکید بر اینکه مفهوم "مدیریت مصرف" باید بهدرستی در کشور جا بیفتد، اظهار داشت: در جلسات کارشناسی اخیر، با توجه به آسیبهای پرهزینهای که مصرف مواد مخدر پرخطر بر کشور تحمیل میکند، نگاه جدیدی با هدف کنترل همزمان عرضه و تقاضا مطرح شد. این نگاه در نهایت در جلسهای که با حضور رئیسجمهور برگزار شد نیز مورد تأیید قرار گرفت. شخص آقای رئیسجمهور، با توجه به سابقهشان در وزارت بهداشت، نگاهی تخصصی و کارشناسی به مسئله اعتیاد دارند و بر درمان و کاهش آسیب بهعنوان رویکرد اصلی تأکید دارند.
دبیرکل ستاد مبارزه با مواد مخدر افزود: در حال حاضر، بسیاری از مصرفکنندگان بهدلیل اختلالات مغزی، پذیرش درمان ندارند. ماده 16 قانون مبارزه با مواد مخدر نیز دقیقاً برای ساماندهی معتادان متجاهر و بیسرپناه طراحی شده است. روزگاری این افراد در زیر پلها و معابر اصلی شهرها زندگی میکردند، اما با حکم قانون به مراکز ماده 16 منتقل شدند.
ذوالفقاری توضیح داد: در این مراکز علاوه بر نگهداری اولیه، غربالگری، جداسازی، درمان دارویی و غیردارویی، مشاورههای روانشناختی، آموزش مهارتهای زندگی و کاردرمانی انجام میشود. بخشی از این مراکز موفق شدهاند آرامش نسبی ایجاد کنند، اما برخی نیز صرفاً افراد را از خیابان جمعآوری میکنند و پس از مدتی بدون ساماندهی لازم، رها میکنند.
ذوالفقاری تصریح کرد: به همین دلیل تأکید داریم که رویکرد در مراکز ماده 16 باید بهسمت تکمیل چرخه درمان و بازتوانی برود تا از این روند معیوب که تنها هزینهزاست و اثربخش نیست، خارج شویم. یعنی معتادان فقط چند ماه نگهداری نشوند و دوباره بازگردند، بلکه باید با ایجاد اشتغال و توانمندسازی، ماندگاری آنها در مسیر درمان تضمین شود تا بتوانند به جامعه بازگردند.
وی یکی دیگر از چالشهای موجود را عدم مراجعه بخش بزرگی از معتادان به مراکز درمانی دانست و گفت: بر اساس مطالعات شیوعشناسی، تنها بخش محدودی از مصرفکنندگان مواد مخدر به درمان مراجعه میکنند و این باعث شکلگیری بازاری وسیع برای قاچاقچیان شده است که تداوم چرخه عرضه و تقاضا را در پی دارد.
ذوالفقاری در ادامه با اشاره به اهمیت پیشگیری اجتماعی اظهار داشت: با وجود تلاشهای گستردهای که انجام شده، اگر بگوییم هنوز جامعه ما در برابر مواد مخدر به آگاهی کافی نرسیده، حرف گزافی نگفتهایم. آگاهیرسانی باید فراتر از بروشورها و جلسات اداری برود. همه اقشار جامعه باید پای کار بیایند؛ از استادان دانشگاه گرفته تا معلمان مدارس، مربیان ورزشی، کارگاههای صنعتی، مراکز کارگری، فدراسیونها و باشگاهها. هرکدام از این نهادها باید در کنار وظایف روزمرهشان، نسبت به آسیبهای اجتماعی حساسیت داشته باشند.
وی تأکید کرد: گاهی فقط یک جمله از زبان یک معلم یا استاد، میتواند مسیر زندگی یک نوجوان را عوض کند. باید نوجوانان ما بدانند که حتی یک بار قبول کردن سیگار یا پیشنهاد مواد مخدر از سوی دوستان، ممکن است آنها را وارد مسیری بیبازگشت کند.
رویکرد جدید درمان اعتیاد بر مدیریت مصرف و تنوع درمان متمرکز است
وی گفت: در چارچوب برنامه هفتم و بر اساس تجارب تاریخی کشور و همچنین بهرهگیری از مدلهای موفق جهانی، جمعبندی مفصلی در حوزه درمان اعتیاد انجام شد. این جمعبندیها با نگاه افقگشای ریاست محترم جمهور و تأکید بر ساختارهای کامل درمانی تدوین شده است.
ذوالفقاری با اشاره به جلسات کارشناسی برگزارشده با وزارت بهداشت، افزود: مدیریت مصرف، تنوع در روشهای درمانی، استفاده از ساختارهای مناسب، فرایندهای کامل درمان و بازنگری در سیاستهای جاری کشور، از محورهای اصلی سیاستگذاریهای جدید در حوزه درمان اعتیاد به شمار میرود.
وی اظهار داشت: تجربه نشان داده برخی از افراد به دلایل مختلف از جمله شدت وابستگی یا سن بالا، به درمانهای رایج پاسخ نمیدهند. بنابراین نیازمند مداخلات هدفمند و تخصصی برای این گروه هستیم. در این راستا، مقرر شده با همکاری وزارت بهداشت، مشابه ایام کرونا، نظام رنگبندی برای مداخلات درمانی طراحی شود.
ذوالفقاری توضیح داد: امروز با مصرفکنندگان متنوعی مواجه هستیم؛ افرادی که همزمان از مواد مخدر صنعتی، سنتی یا ترکیبی استفاده میکنند. برای هر گروه باید سطح مداخله، نوع درمان و حتی شیوه مدیریت مصرف مشخص باشد. برای مثال، در مورد مصرفکنندگان هروئین، باید بررسی شود که آیا امکان ادامه مصرف تحت نظارت تخصصی و در شرایط کاملاً کنترلشده، در قالب درمان جایگزین وجود دارد یا خیر.
وی تأکید کرد: ما بهدنبال آن هستیم که مصرف در منزل یا فضاهای عمومی نباشد، بلکه تحت نظارت تخصصی ادامه پیدا کند تا بتوان هم از آسیبهای اجتماعی کاست و هم راهی برای ورود تدریجی این افراد به مسیر درمان گشود.
دبیرکل ستاد مبارزه با مواد مخدر با اشاره به بررسی ساختار کلینیکهای فعلی گفت: در حال حاضر کلینیکهایی داریم که بهطور همزمان در حوزه کاهش مصرف، درمان و مداخلات روانپزشکی فعالیت میکنند. اگر بتوانیم این مراکز را با ساختاری جامعتر، قابل نظارت، کنترلپذیر و ارزیابیپذیر بازطراحی کنیم، میتوانند نقش مؤثرتری در مدیریت کلان اعتیاد در کشور ایفا کنند.
وی از آمادهسازی مصوبات جدید خبر داد و گفت: مصوبات امروز ما برای ادامه مسیر درمان با هدف کاهش آسیب، در حال تدوین نهایی است و با هماهنگی نهادهای مسئول، بهزودی وارد مرحله اجرا خواهد شد.
ذوالفقاری با اشاره به تجربه موفق برخی کشورها در استفاده از محصولات گیاه خشخاش برای مصارف دارویی، گفت: امروز کشورهای متعددی بهصورت قانونی و تحت نظارت کامل، اقدام به تولید صنعتی مشتقات خشخاش میکنند؛ محصولاتی که هم در داروهای درمانی مورد استفاده قرار میگیرند و هم برای درمان معتادان بهکار میروند، حتی در صنایع آرایشی نیز کاربرد دارند.
وی ادامه داد: بررسیهای ما نشان میدهد که در حال حاضر حدود 28 کشور جهان، بهویژه کشورهای همسایه، این فعالیت را بهطور قانونی انجام میدهند. این کشورها نهتنها در زمینه مصرف داخلی، بلکه در زمینه صادرات نیز فعال هستند و نکته قابل توجه این است که در هیچکدام از آنها نشت این مواد به جامعه مشاهده نمیشود؛ چرا که همه فرایندها تحت پروتکلهای بینالمللی، بهصورت کنترلشده و دقیق انجام میشود.
ذوالفقاری با اشاره به مبانی قانونی داخلی نیز اظهار داشت: طبق بررسیهای اولیه کارشناسی، قانون مبارزه با مواد مخدر نیز این موضوع را بهصورت مشروط مجاز دانسته است. مادهواحده قانون صراحت دارد که در صورت نیاز، با تأیید وزارت بهداشت و درمان، امکان بهرهبرداری دارویی از خشخاش وجود دارد.
وی افزود: بر اساس بررسیهای کارشناسی صورتگرفته، طرح اولیه این موضوع تهیه و تنظیم شده و برای بحث و تصمیمگیری نهایی به ستاد مبارزه با مواد مخدر پیشنهاد شده است. البته این مسئله نیازمند بررسیهای عمیقتر در سه حوزه مهم است: نخست، قیمت تمامشده محصول؛ دوم، امکانسنجی اجرایی در سطح کشور؛ و سوم، طراحی سیستمهای نظارتی و کنترلی لازم برای جلوگیری از انحراف.
دبیرکل ستاد مبارزه با مواد مخدر با تأکید بر اینکه جمهوری اسلامی ایران نیز میتواند از ظرفیت قانونی و فنی موجود بهرهبرداری مناسبی در این حوزه داشته باشد، گفت: در گام نخست، بخش مربوط به تولید دارو از مشتقات کنترلشده، آماده شده و مراحل کارشناسی آن به اتمام رسیده است. اما تصمیمگیری در مورد اجرایی شدن آن، منوط به جمعبندی نهایی در ستاد است.