ایران صاحب رتبه سوم دیابت در خاورمیانه؛ ضرورت استفاده از سواد سلامت الکترونیک

ایرنا/ تهران- ایرنا- دیابت یکی از علل اصلی ناخوشی و مرگ و میر و یک نگرانی عمده سلامت عمومی در سراسر جهان است. در سال ۲۰۲۱ تقریبا ۹۰ درصد از بیماران با دیابت تشخیص داده نشده در کشورهای با درآمد کم و متوسط زندگی می‌کنند. در منطقه خاورمیانه کشورهای پاکستان، مصر، ایران، عربستان صعودی و سودان پنج کشور با رتبه بالا از نظر شیوع و تعداد مبتلایان به دیابت هستند که ایران رتبه سوم را در این میان دارا است.

در طی ۳۰ سال گذشته، شیوع دیابت در اکثر استان‌های کشورمان روند افزایشی داشته و در بعضی از استان‌ها به ۲ برابر نیز رسیده است. شواهد نشان می دهند که توانمندسازی و آموزش بیمار در زمینه خود مدیریتی و ارتقای سلامت در دیابت بسیار مهم است. توانمندسازی بیماران برای کنترل وضعیت خود، پایبندی به دستورالعمل های درمانی (شامل درمان دارویی و غیر دارویی) و افزایش مشارکت بیماران در مراقبت کار آسانی نیست. اما کمک به بیماران برای اینکه بتوانند بر وضعیت بیماری خود مسلط شوند، گامی کلیدی در بهبود وضعیت سلامت و کاهش بار بیماری دیابت است.

---

بازار

---

«مریم پیمانی» دکتری تخصصی آموزش و ارتقای سلامت در مقاله‌ای با عنوان «سواد سلامت الکترونیک و عوامل مرتبط با آن در بیماران مبتلا به دیابت نوع ۲» به این موضوع پرداخته‌ است. در ادامه گزیده‌ای از آن را می‌خوانیم.

چرایی استفاده از سلامت الکترونیک در ایران

در ایران هنوز اینترنت نقش چندانی در ارائه خدمات بهداشتی درمانی بازی نمی‌کند که علاوه بر مشکلات مربوط به زیر ساخت‌ها، عدم برخورداری از مهارت و توانایی ارزیابی اعتبار منابع آنلاین یا به عبارتی همان عدم برخورداری از سواد سلامت الکترونیک، از جمله موانع اثرگذار در این زمینه به شمار می‌رود. سواد سلامت الکترونیک به عنوان «توانایی فرد برای جستجو، یافتن، درک و ارزیابی اطلاعات سلامت از منابع الکترونیکی و به کارگیری دانش به دست آمده برای رسیدگی یا حل یک مشکل بهداشتی» تعریف می‌شود. سواد سلامت الکترونیک تابعی از ۶ مهارت اساسی شامل سواد سنتی (سطح تحصیلات)، سواد سلامت، سواد اطلاعاتی، سواد علمی، سواد رسانه‌ای و سواد رایانه است و به شدت تحت تاثیر عوامل مختلفی مانند عوامل اجتماعی-فرهنگی، اقتصادی و رفتاری در هر جامعه است. اگر چه تسلط بر هر ۶ مهارت ذکر شده الزامی نیست ولیکن هر فرد باید حداقل سطح متوسطی از مهارت در همه انواع این سوادها را داشته باشد تا بتواند از مزایای خدمات سلامت الکترونیک بهره مند شود. درسی که از پاندمی کووید-۱۹ گرفته شد نشان داد که سلامت الکترونیک رویکردی اختیاری و تشریفاتی در ارایه مراقبت‌های بهداشتی-درمانی نیست، بلکه راهی ضروری، ایمن و موثر برای ارائه خدمات مراقبتی به خصوص در مواقع بحران است.

افزایش روزافزون تعداد کاربران اینترنت، نیازهای اطلاعاتی بیماران و ضریب نفوذ گوشی‌های هوشمند در دنیا و همچنین در کشور ما، از مهم‌ترین دلایل محرکی هستند که اهمیت ارزیابی سواد سلامت الکترونیک و عوامل مرتبط با آن را در بین بیماران، برای بهره مندی از مداخلات سلامت الکترونیک، نشان می‌دهند.

با وجود آنکه ابزارهای جنرالی برای بررسی سطح سواد سلامت الکترونیک وجود دارند، اما برخی از مهارت‌های سواد سلامت الکترونیکی خاص یک بیماری است که برای افراد مبتلا به آن بیماری‌ خاص مهم است و باید در محتوای ابزارها در نظر گرفته شوند. به عنوان مثال، بیماران مبتلا به دیابت نوع ۲ باید بتوانند اپلیکیشن‌های پایش قندخون و یادداشت‌های غذایی آنلاین (online food diaries) را بفهمند و از آن‌ها استفاده کنند، اصطلاحات پزشکی مختص بیماری خود را درک کرده یا مقادیر عددی مثلا مربوط به HbA۱c یا شمارش کربوهیدرات را بفهمند. علاوه بر این، بیماران مبتلا به بیماری‌های مختلف، علایق جستجوی متفاوتی دارند. بیماران دیابتی در مقایسه با افراد سالم بیشتر به دنبال اطلاعات در مورد داروهای خود هستند. از این رو برای ارزیابی بهتر سواد سلامت الکترونیک در میان بیماران مبتلا به دیابت، توصیه می‌شود که محتوای ابزار برای انعکاس شرایط و نگرانی‌های خاص دیابت تنظیم شود.

نتایج استفاده از یک ابزار سواد سلامت الکترونیک

ابزارهای بسیار کمی وجود دارند که سواد سلامت الکترونیک را در یک بیماری خاص اندازه گیری می کنند. اخیراً یک ابزار مختص بیماران مبتلا به دیابت در کره جنوبی طراحی شده است که به عنوان "مقیاس سواد سلامت الکترونیک مختص شرایط دیابت" نام‌گذاری شده است. مطالعه پیمانی و همکاران در گام نخست، به ترجمه این ابزار به زبان فارسی و بومی سازی آن در فرهنگ ایرانی پرداخت. نتایج مطالعه آن‌ها روایی و پایایی نسخه فارسی این ابزار را تایید کرد. در گام بعد این مطالعه با استفاده از ابزار "سواد سلامت الکترونیک مختص شرایط دیابت" به بررسی سطح سواد سلامت الکترونیک بیماران دیابتی و عوامل مرتبط با آن، همچنین رفتار جستجوی آنلاین اطلاعات دیابت و رفتارهای مرتبط با سلامت (خودمراقبتی و پایبندی دارویی) در بیماران مبتلا به دیابت نوع ۲ پرداخت. فرض بر این شد که سواد سلامت الکترونیک و ارتباط بیمار-پزشک می تواند نقش تقویت کننده در رابطه بین رفتار جستجوی آنلاین اطلاعات دیابت و رفتارهای خودمراقبتی بازی کند.

مدل آزمایش شده تحقیق: فرضیه‌ای مبنی بر اینکه آیا سواد سلامت الکترونیک و ارتباط بیمار-پزشک، رابطه بین رفتار جستجوی آنلاین اطلاعات دیابت و رفتارهای مراقبت از خود را تعدیل می‌کند یا خیر.

وضعیت سواد سلامت الکترونیک و رفتار جستجوی آنلاین در بیماران مبتلا به دیابت نوع

در حجم نمونه ای از ۱۱۴۳ بیمار دیابتی با میانگین سنی ۵۸.۸ سال، ۷۰ درصد همیشه یا غالباً دسترسی به اینترنت داشتند و حدود ۶۰ درصد ازآنها رفتار جستجوی آنلاین اطلاعات در زمینه دیابت را گزارش کردند. میانگین نمره پرسشنامه سواد سلامت الکترونیک حاکی از پایین بودن سطح این سواد در شرکت کنندگان بود. همچنین میانگین نمره رفتارهای خودمراقبتی نشان دهنده خودمراقبتی قابل قبول و وجود پایبندی دارویی در بیماران شرکت کننده در مطالعه بود.

عوامل مرتبط با سواد سلامت الکترونیک

جنسیت، سن، سطح تحصیلات و وضعیت سلامت خود گزارش شده از عوامل مرتبط با سواد سلامت الکترونیک هستند. نتایج مطالعه نشان داد که تفاوت معنادار آماری از نظر سطح سواد سلامت الکترونیک در گروه های زنان، سنین زیر ۶۵ سال، سطح تحصیلات دیپلم و بالاتر و وضعیت سلامت درک شده خوب در مقایسه با گروه های مردان، سنین بالای ۶۵ سال، سطح تحصیلات زیر دیپلم و وضعیت سلامت درک شده متوسط و ضعیف وجود داشت.

روابط بین سطح سواد سلامت الکترونیک، رفتار جستجوی آنلاین و رفتارهای خودمراقبتی دیابت

همبستگی های بین متغیرهای مطالعه نشان داد که بیمارانی که اطلاعات مربوط به دیابت را از طریق اینترنت جستجو کرده بودند در مقایسه با بیمارانی که این کار را انجام نداده بودند سطوح بالاتری از رفتارهای خودمراقبتی و پایبندی دارویی گزارش کردند. همچنین بین رفتارهای خودمراقبتی و پایبندی دارویی با سواد سلامت الکترونیک و ارتباط بیمار-پزشک همبستگی مثبت و معناداری وجود داشت.

در آنالیز چند متغیره نتایج مطالعه نشان داد رفتار جستجوی آنلاین به طور قابل ملاحظه ای رفتارهای خودمراقبتی و پایبندی دارویی را پیش بینی کرد و سواد سلامت الکترونیک و ارتباط بیمار-پزشک به طور معنی داری با افزایش رفتارهای خودمراقبتی مرتبط بود. علاوه بر این، سواد سلامت الکترونیک و ارتباط بیمار-پزشک رابطه بین رفتار جستجوی آنلاین و رفتارهای خودمراقبتی را تقویت کردند. بعبارتی بیمارانی که از طریق اینترنت به دنبال جستجوی اطلاعات دیابت بودند احتمال بیشتری داشت که نمرات بالاتری در رفتارهای خودمراقبتی و پایبندی دارویی کسب کنند وقتی که سواد سلامت الکترونیک بالا و ارتباط موثر با پزشک داشتند در مقایسه با کسانی که این سطح از سواد و این ارتباط موثر با پزشک را نداشتند.

نتیجه گیری و جمع بندی

در عصر پیشرفت تکنولوژی، سواد سلامت الکترونیک برای افراد مبتلا به بیماری های مزمن از جمله دیابت ضروری است تا بتوانند به طور موثر وضعیت دیابت خود را مدیریت کرده و به نتایج سلامت بهتری دست یابند. این مطالعه شواهد محکمی ارایه می دهد که نشان می‌دهد نسخه فارسی"مقیاس سواد سلامت الکترونیک مختص شرایط دیابت" دارای روایی و پایایی در بیماران ‌دیابتی فارسی زبان بوده و لذا ابزار معتبری برای ارایه دهندگان مراقبت دیابت است تا در طراحی مداخلات سلامت دیجیتال از آن استفاده کنند. ارایه دهندگان مراقبت باید توجه داشته باشند که مداخلات سلامت دیجیتال بدون توجه به سواد الکترونیک بیماران شکست می‌خورد لذا قبل از اجرای چنین مداخلاتی سطح سواد الکترونیک بیماران را باید ارزیابی کنند.

سواد سلامت الکترونیک با رفتارهای خودمراقبتی و پایبندی دارویی رابطه معنادار داشته و تاثیر جستجوی آن‌لاین اطلاعات دیابت بر خودمراقبتی بیماران را افزایش می‌دهد. از طرفی نتایج این مطالعه نشان می‌دهد که میانگین سطح سواد سلامت الکترونیک در بیماران دیابتی پایین است. لذا ارایه دهندگان مراقبت باید بیماران را به بهبود این مهارت تشویق کرده و با برگزاری کارگاه های آموزشی سواد سلامت الکترونیک آن‌ها را ارتقاء بخشند. همچنین منابع معتبر آنلاین جهت کسب اطلاعات درباره دیابت را به بیماران معرفی کرده و آن‌ها را تشویق به استفاده از این منابع معتبر کرده و در مورد نحوه ارزیابی اعتبار اطلاعات به بیماران آموزش دهند.

نتایج مطالعه حاضر نشان داد بیمارانی که ارتباط بهتری با پزشک خود داشتند نگرش مثبت‌تری به اطلاعات و خدمات آنلاین نشان دادند. همچنین ارتباط موثر نقش تقویت کننده در رابطه بین استفاده از اینترنت برای جستجوی اطلاعات و رفتارهای خودمراقبتی دیابت نشان داد. لذا پزشکان باید مهارت‌های ارتباط بیمار محور را یاد گرفته و سعی کنند زمان کافی برای گوش دادن فعال و پاسخ به سوالات بیماران اختصاص دهند. مفاهیم را به زبان ساده برای بیمار توضیح دهند همچنین از بیماران بخواهند اطلاعاتی را که آنلاین جستجو کرده‌اند با آن‌ها در میان بگذارند تا بتوانند اطلاعات نادرستشان را اصلاح کنند.

تفاوت معنادار در سطح سواد سلامت الکترونیک بر اساس جنسیت، سن، سطح تحصیلات و وضعیت سلامت درک شده مشاهده شد. لذا ارایه دهندگان مراقبت باید ارزیابی سطح سواد سلامت الکترونیک را بخشی از فرآیند ویزیت قرار دهند تا بتوانند آموزش‌ها را شخصی‌سازی کنند. همچنین برای بیماران مسن‌تر و کم‌سواد، باید از آموزش های ساده استفاده کرده و از اعضای خانواده بیمار نیز کمک گرفته شود.