اصلاح حکمرانی آب، کلید حل مشکلات زاینده رود

ایرنا/ اصفهان – ایرنا - بزرگ‌ترین رودخانه فلات مرکزی ایران، زاینده رود، در حالی همچنان خشک است که افت شدید منابع آب زیرزمینی بحران فرونشست در اصفهان را تشدید کرده و حیات شهری، آثار تاریخی و حتی سکونت مردم را با تهدید جدی روبه‌رو ساخته است؛ کارشناسان اما معتقدند این شرایط حاصل ضعف در حکمرانی آبی است.

شرایط زاینده رود، بزرگ‌ترین رودخانه فلات مرکزی ایران، بغرنج‌تر از همیشه شده است. خشکی این رودخانه در شهر اصفهان، هم‌زمان با افت شدید منابع آب زیرزمینی، موجب شده دشت اصفهان دیگر تغذیه نشود و همین امر این منطقه را با بحران جدی فرونشست روبه‌رو کرده است.

---

بازار

---

کارشناسان معتقدند نجات زاینده رود در گرو تغییرات جدی در حکمرانی آب است؛ چه در سطح ملی و با اصلاح قوانین در مجلس و چه در سطح محلی. منظور از حکمرانی آبی روابط بین وزارت نیرو، جهاد کشاورزی، نمایندگان مجلس، دولت و سایر نهادها است که باید برای حفظ پهنه‌های آبی چون زاینده رود به همگرایی موثر و شفافیت برسند.

از سال‌های گذشته تاکنون، رسانه‌ها، کارشناسان و فعالان محیط زیست بارها در جلسات، مقالات و گزارش‌ها بر ضرورت جاری شدن دوباره زاینده رود یا حتی ایجاد یک حداقل جریان پایدار برای این رودخانه تأکید کرده‌اند. هدف از این اقدام، تأمین آب مورد نیاز برای تنفس آب‌های زیرزمینی و جلوگیری از تشدید فرونشست بوده اما اقدام مؤثری در این راستا انجام نگرفته است.

بسیاری از پروژه‌هایی که قرار بود به احیای زاینده رود کمک کنند، به دلایل گوناگون بیش از یک دهه معطل مانده است و گرچه اکنون برخی از آن‌ها مجددا فعال شده است که نقطه امیدی است، اما در تمام این سال‌ها، برداشت‌های آب در بالادست زاینده رود، چه در استان اصفهان و چه در استان همجوار، همچنان ادامه داشته و تاکنون هیچ کنترل جدی بر روی آن اعمال نشده است.

اصفهان بی زاینده رود می‌میرد

بسیاری از فعالان محیط زیست معتقدند که در تمام این سال‌ها، مسوولان فرا استانی نسبت به این بحران واکسینه شده‌اند؛ به گونه ای که موضوع برای آن‌ها به قصه‌ای تکراری بدل شده که عزمی برای حل آن ندارند.

اصفهان، با پیشینه تاریخی و فرهنگی چند صد ساله، بخش مهمی از هویت خود را وامدار زاینده رود است. مکتب اصفهان در نقاشی، آواز و مدارج کمال بسیاری از هنرهای صنایع دستی ایران در جوار همین رودخانه شکل گرفته و رونق یافته است. زاینده رود که زمانی نگین فلات مرکزی ایران بود، امروز به رودخانه‌ای خشکیده و بی‌جان تبدیل شده و حیات تاریخی، فرهنگی و اجتماعی این شهر را در معرض نابودی قرار داده است.

اکنون پرسش جدی این است که چرا تاکنون راهکاری عملی برای عبور اصفهان از این بحران اتخاذ نشده و چه باید کرد تا زاینده رود دوباره بتواند نفس بکشد. کارشناسان تأکید دارند که تدوین سیاست‌های ملی پایدار، مدیریت یکپارچه منابع آب و کنترل برداشت‌ها از اولویت‌هایی است که باید فورا در دستور کار قرار گیرد.

بارگذاری‌های بی محابا چگونه زاینده رود را خشکاند

در این پیوند دبیر هیأت اندیشه‌ورز آب بنیاد نخبگان اصفهان با بیان اینکه زاینده رود با کمبود شدید آب مواجه است، گفت: بخشی از این کمبود به دلیل بارگذاری‌هایی است که در چند دهه اخیر انجام شده و بخشی دیگر به خاطر برداشت‌های غیرمجازی است که همچنان ادامه دارد؛ این بارگذاری و برداشت‌های غیرمجاز هم در بالادست و هم در پایین‌دست رودخانه، عمدتاً در حوزه کشاورزی اتفاق افتاده است.

سجاد انتشاری افزود: از طرف دیگر به دلیل افزایش جمعیت و تغییر الگوی مصرف، مصرف آب شرب در طول سال‌ها افزایش یافته و بارگذاری این بخش هم بالا رفته است. در کنار اینها انتقال آب به خارج از حوضه، یعنی یزد، دلیجان و شهرکرد چند برابر آب انتقالی به حوضه آبریز، توان آن را کاهش داده است.

دکتری مهندسی آب تصریح کرد: مجموع این بارگذاری‌ها و انتقال آب، چه در بخش کشاورزی و چه در بخش شرب، وضعیت موجود را رقم زده‌اند؛ به‌گونه‌ای که هم در منابع آب زیرزمینی و هم در آب‌های سطحی، تعهدات و واگذاری‌ها فاصله بسیار زیادی با ظرفیت آب‌های تجدیدپذیر دارند.

این پژوهشگر زاینده رود تاکید کرد: این افزایش بارگذاری و مصرف باعث شده که فشار شدیدی به پایین‌دست وارد شود؛ به‌ویژه آخرین ذی‌نفع زاینده‌رود یعنی تالاب گاوخونی که نزدیک به سه دهه آبی دریافت نکرده است. همچنین کشاورزان پایین‌دست که حقابه‌دار هستند، بخشی از حقابه‌شان را از دست داده‌اند و بیش از یک دهه رودخانه زاینده رود از مرکز حوضه به بعد خشک شده است.

انتشاری افزود: مجموع این عوامل سطح تنش را به شدت افزایش داده، به طوری که امسال حتی تأمین آب شرب هم با سختی انجام می‌شود و این خلاصه‌ای از وضعیت موجود زاینده رود است.

فریاد برای نجات زاینده رود

مدیر سمن حامیان زاینده رود پایدار معتقد است نجات این رودخانه به لحاظ فنی به ۲ دسته راهکار نیاز دارد: در وهله اول باید مصارف بهینه شود که تا حدی انجام شده است؛ سرانه مصرف شرب اصفهان از متوسط کشور کمتر است و بار صنایع بزرگ از روی رودخانه برداشته شده و در آینده باید بار صنایع حتی از منابع آب زیرزمینی هم برداشته شود.

انتشاری تصریح کرد: در فاز اول طرح انتقال آب از دریای عمان، برداشت بخشی از صنایع از زاینده‌رود حذف می‌شود. البته صنایع کوچک و متوسطی هم در سراسر حوضه وجود دارند که همچنان از آب زیرزمینی استفاده می‌کنند و توان اقتصادی بالایی هم ندارند که بتوانند از آب دریا استفاده کنند اما باید برنامه‌ریزی شود که در میان مدت و بلند مدت، بار این صنایع هم از روی منابع زیرزمینی برداشته و با منابع آب نامتعارف جایگزین شود.

وی گفت: در بخش کشاورزی هم باید اصلاح الگو و هوشمندسازی ادامه پیدا کند. استان اصفهان در این زمینه پیشتاز بوده و راندمان و بهره‌وری در آن از متوسط کشوری بهتر است، اما این روند باید تداوم یابد و همچنان بهبود پیدا کند.

انتشاری با اشاره به برداشت‌های غیرمجاز از زاینده رود در بالادست گفت: در بالادست برداشت ها یا از طریق پمپاژ از رودخانه و یا از طریق ورود آب به انهار سنتی انجام می‌شود.

وی افزود: برای مدیریت برداشت‌ها در بالادست، باید ورودی آب به انهار سنتی کنترل پذیر و به معنی واقعی از طریق کنتورها، میزان پمپاژ آب کنترل شود.

انتشاری اظهار داشت: از طرفی باید تعهدات کاهش پیدا کند؛ هم باید جلوی برداشت‌های غیرمجاز گرفته شود و هم بخشی از تعهداتی که دولت در سال‌های گذشته داده بازخرید یا به نحوی جبران شود.

این پژوهشگر زاینده رود با اشاره به دسته دوم راهکارها برای نجات زاینده رود افزود: با این حال، صرفاً کاهش مصرف و افزایش بهره‌وری مشکل زاینده رود را حل نمی‌کند؛ حجم بارگذاری‌ها آن‌قدر زیاد است که به پروژه‌های تأمین آب هم نیاز داریم تا بخشی از این بار جبران شود

بحران زاینده رود در سایه ضعف مدیریت آب

دبیر هیأت اندیشه‌ورز آب بنیاد نخبگان اصفهان در پاسخ به این پرسش که چرا با وجود بحرانی بودن شرایط زاینده رود و فریاد رسانه‌ها و فعالان محیط زیست در این رابطه، اقدامات موثری برای رسیدگی به این وضعیت صورت نگرفته است، گفت: مسائل مدیریت آب در کشور ما اصطلاحاً «بغرنج» هستند و به دلیل پیچیدگی‌های متعدد اجتماعی، حقوقی، فنی و سیاسی، حل این مسائل دشوار است.

انتشاری افزود: سیستم حکمرانی فعلی کشور هم در حل چنین مسائل پیچیده‌ای با چالش مواجه هست و این موضوع فقط به زاینده رود اختصاص ندارد. به عنوان مثال دریاچه ارومیه هم با وجود اینکه در کانون توجهات قرارداشت و بودجه بسیار بیشتری دریافت کرد (حدود 2 میلیارد دلار)، احیا نشد.

وی ادامه داد: با این حال، خوشبختانه در بین مسوولین استانی دولت قبل و این دولت اراده‌ای برای حل این مساله شکل گرفته و کارهایی آغاز شده که امید به احیای زاینده رود را افزایش داده است.

انتشاری تصریح کرد: علاوه بر پروژه های انتقال آب که نسبت به ۲ دهه قبل سرعت گرفته است، در زمینه مدی��یت مصرف نیز اقداماتی شروع شده تا بتوان در آینده کمبودها را کاهش داد و وضعیت زاینده رود را بهبود بخشید.

وی در پاسخ به اینکه این مدیریت مصرف دقیقاً باید کجا اعمال شود و از کدام نهاد باید انتظار عملکرد موثر داشت، افزود: در استان همجوار اقدامات جدی نیاز است که باید در سطح ملی و توسط وزارت نیرو انجام شود؛ اما در خود استان اصفهان می‌توان حداقل‌هایی را مدیریت کرد.

انتشاری اضافه کرد: برای مثال برداشت‌های غیرمجاز در شبکه‌های آبیاری وجود دارد که با بهبود مدیریت این شبکه‌ها، می‌توان جلوی آن‌ها را گرفت. در مناطق مرکزی حوضه آبریز، چاه های غیرمجاز را بایستی حذف نمود و در بالادست، در منطقه پلاسجان که یکی از سرشاخه‌های اصلی زاینده رود است، هم برداشت‌هایی انجام می‌شود که می‌توان آن‌ها را مدیریت کرد.

انتشاری افزود: در کنار این اقدامات، باید حتماً بهره‌وری کشاورزی افزایش پیدا کند؛ یعنی در کنار کاهش مصرف، معیشت و درآمد کشاورز هم بهبود پیدا کند.

به گزارش ایرنا، زاینده رود بزرگترین رودخانه فلات مرکزی ایران است که از کوه‌های زاگرس مرکزی سرچشمه می‌گیرد و به تالاب بین‌المللی گاوخونی در شرق اصفهان می‌ریزد.

این رودخانه در سال‌های اخیر به دلایل متعدد از جمله کاهش منابع آبی، خشکسالی، برداشت‌های بی‌رویه و مسائل مدیریتی، بطور زمان‌بندی شده و البته بیشتر برای آبیاری زمین‌های کشاورزی شرق و غرب اصفهان جریان می‌یابد.

خشکی زاینده‌رود همچنین موجب تغذیه نشدن آب‌های زیرزمینی دشت اصفهان شده و با ادامه برداشت از آب‌های زیرزمینی و تغذیه نشدن آنها به واسطه جریان نداشتن دائمی زاینده‌رود، این خطه با بحران فرونشست روبه‌رو شده و این پدیده به دل شهر اصفهان نفوذ کرده است.