طلاق؛ به رنگ خاکستری

ایرنا/ اصفهان-ایرنا- جدایی از همسر در میان سالمندان که از آن به «طلاق خاکستری» تعبیر می شود به گفته کارشناسان در حال فزونی است؛ نوپدیده‌ای که با نگاهی بر پیر شدن جمعیت؛ به عنوان یک معضل اجتماعی به واکاوی و آسیب شناسی نیاز دارد.

در گذار از سال های اخیر، بیشتر طلاق ها در زندگی‌های مشترک با طول مدت ازدواج یک تا پنج سال اتفاق می افتاد و حالا با نزدیک شدن به یک پیچ تند اجتماعی شاهد گسست پیوندهای دیرینه از سوی سالمندان هستیم که پدیده ای تامل برانگیز است.

---

بازار

---

اگرچه طلاق و جدایی در هر سنی تلخ است اما پیامدهای این موضوع برای قشر سالمند بسیار متفاوت تر از همسران جوان است.

از سوی دیگر در گذار از سنت به مدرنیته، پذیرش طلاق و انگ زدایی از آن با تاکید بر اینکه «طلاق گاهی درمان زندگیست» در فرهنگ عامه جامعه نهادینه شده است و حالا کارشناسان اجتماعی در دوراهی اینکه طلاق برای سالمندان نیازمند «انگ زدایی» یا «انگ زایی» است تردید دارند.

بدیهی است طلاق در برخی زندگی های مشترک با وجود تلاش همسران برای ترمیم روابط هنوز به عنوان آخرین چاره یابی اتفاق می افتد و جامعه نیز این را پذیرفته است؛ اما جدایی در سالمندانی که چندین دهه از عمر آشیانه و کاشانه مشترک آن ها می گذرد ناباورانه و حتی نگران کننده به نظر می رسد.

در همین پیوند؛ ایرنا لایه های مختلف این پدیده نوظهور را در گفت و گو با امان الله باطنی، جامعه شناس و پژوهشگر اجتماعی اصفهان بررسی کرده است:

ایرنا: مفهوم «طلاق خاکستری» را بیشتر برایمان توضیح می دهید؟

جدایی یک زوج مسن پس از سال ها زندگی مشترک را طلاق خاکستری (Grey Divorce) می گویند که در کشور در حال شیوع است. در گذشته همسران سال ها باهم زندگی و با وجود فراز و فرودهای متعدد، کیان خانواده را حفظ می کردند اما اکنون سالمندانی هستند که با دلایل مختلف و با وجود برخورداری از عروس و داماد و نوه به جدایی از همسر تمایل دارند و به اینکار اقدام می کنند.

ایرنا: این پدیده بیشتر در میان کدام گروه از سالمندان اتفاق می‌افتد و چرا؟

در واکاوی دلایل جدایی همسران همواره به عوامل مختلفی می رسیم که ممکن است موجه باشند یا نباشند؛ طلاق در سنین پیری نیز از این قاعده مستثناء نیست. نتایج بررسی ها نشان داده طلاق در سالمندانی که چاره اندیشی مشکلات بین خود را تا بزرگ شدن فرزندان و مستقل شدن آن ها از خانواده به تاخیر انداخته اند بیشتر است. همچنین سالمندانی که در جوانی امکان جدایی نداشتند و یا برای ترمیم روابط با همسر امیدوار بودند اما دستاورد چندانی نداشته اند نیز بیشتر به جدایی از همسر فکر می کنند.

طلاق خاکستری بیشتر در میان زوج هایی اتفاق می‌افتد که سالهاست طلاق عاطفی گرفته اند و در سه رابطه کلامی، عاطفی و زناشویی ناکامی دارند اما بخاطر فرزندان و آینده آن‌ها در رابطه مانده و به زندگی ادامه داده اند. آن ها احساس می کنند ماموریت های زندگی خود را به انجام رسانده و فرزندانشان به سنی رسیده اند که کمترین آسیب را از طلاق ببینند، بنابراین مبادرت به طلاق در سن سالمندی می کنند.

در واقع طلاق خاکستری طلاقی است که سال ها پرونده اش در ذهن زوجین باز بوده و بطور قراردادی و به شکل نانوشته موعد آن عقب افتاده و به دوران سالمندی رسیده است. بنابراین جدایی در دوران سالمندی را طلاق تاخیر خورده نیز می توان دانست.

ایرنا: آیا می توانیم بگوییم طلاق در سالمندان یک پدیده ضد اجتماعی است؟

تا اینجا طلاق خاکستری پدیده جدیدی نیست و نوعی طلاق به تعویق افتاده است که در دوران سالمندی انجام می شود اما این مساله به واسطه برخی تغییرات اجتماعی می تواند به پدیده اجتماعی تبدیل شود. حقیقت آن است که افزایش طلاق خاکستری می تواند حتی یک هشدار اجتماعی در حوزه جامعه شناسی سالمندی تلقی شود.

در سال های اخیر در کنار افزایش طلاق خاکستری، آمار خودکشی های تقدیر گرایانه ناشی از خستگی و درماندگی در دوران سالمندی نیز رشد یافته است. اگر برای رفاه اجتماعی سالمندان برنامه درستی نداشته باشیم، بطور یقین آسیب های این دوره شامل طلاق، خودکشی و حتی اعتیاد بیشتر می شود.

ایرنا: این دلایل از منظر جامعه شناسی قابل تعریف و استناد است؟

بله؛ در خصوص جامعه شناسی سالمندی نظریه «عدم تعهد» کامینگز می گوید فرد در دوران میانسالی فناپذیری و مرگ خود را یاد می کند و به تدریج روابط اجتماعی خود را کاهش داده و همزمان جامعه نیز به طور متقابل فرد را از خود جدا می کند. افراد مسن از کار همیشگی که در طول سنین میانسالی انجام می دادند جدا می شوند و وقت خود را صرف فعالیت های شخصی و مربوط به خود می کنند که این نوعی عدم تعهد دوطرفه است.

مکانیسم های دفاعی نظیر درون گزینی و درون گرایی به فرد اجازه می دهد تعادل جدیدی برقرار کند. در بسیاری از موارد، طلاق خاکستری حامل پیام نوعی عدم تعهد از دیدگاه کامینگز است؛ یعنی فرد سالمند دچار انزوای خود خواسته و درون گزین می شود و در این انزوا احساس می کند اکنون مقطعی است که لازم نیست برای کسی توضیح دهد چرا طلاق گرفته است بنابراین با اقدام به اینکار به انزوایی خود خواسته فرو می رود.

همچنین طلاق سالمندان بر اساس مفهوم «آشیانه خالی» نیز قابل تحلیل است که وقتی فرزندان یک خانواده بزرگ و مستقل می شوند اتفاق می‌افتد. در این نوع طلاق این فرزندان بودند که زوجین سالخورده را به هم پیوند می دادند و اکنون با رفتن آن ها ادامه زندگی مشترک دلیلی ندارد چرا که اختلافات گذشته حتی با شدت بیشتر نمایان شده است.

ایرنا: بازخورد جامعه و فرهنگ عامه از طلاق خاکستری را چگونه ارزیابی می کنید؟ آیا می توان طلاق در سنین پیری را امری ناپسند دانست؟

واکنش ها به این پدیده شاید شبیه به همان رفتاریست که جامعه نسبت به ازدواج یا تجدید فراش سالمندان دارد. مواجهه با طلاق سالمندان درست نقطه مقابل ضرب المثل «پیری و معرکه گیری» است. در طول تحولات اجتماعی فرهنگ عامه تا حد زیادی ازدواج مجدد افراد سالمند فاقد همسر را پذیرفته است.

پاسخ به این پرسش مستلزم این است که بدانیم فرد سالمند از چه سطح زندگی مشترک برخوردار بوده و چه دلایلی برای برون رفت از آن یافته است.

گاهی با بررسی دلایل و واگویه های سالمندان مشاهده می شود که اقدام به طلاق، تصمیم شجاعانه و جسورانه بوده و از آسیب های بیشتر پیشگیری شده است. گاهی هم دلایلی از سوی سالمندان مطرح می شود که سخت می توان آن ها را پذیرفت؛ به عنوان مثال سالمندی که هنوز در جست و جوی مفهوم عشق است و با این بهانه که آن را پیدا نکرده می خواهد طلاق بگیرد و یا سالمندی که بر این باور است عمر و زندگی خود را هدر داده و حالا برای جبران این فقدان باید از همسرش جدا شود تا روی خوش دیگر زندگی را پیدا کند.

گاهی سالمندان به این نتیجه می رسند که در سال های جوانی هر آنچه در توان داشتند برای خانواده انجام داده اند و حالا وقت پرداختن به خود و نیازهایشان است؛ از همین رو به جدایی فکر می کنند و به دنبال زندگی مستقل می روند. ناسازگاری سالمندان و یا فردگرایی آن ها نیز بر این مساله تاثیر مستقیم دارد.

بنابراین همانطور که جامعه، طلاق زوجین جوان را به عنوان یک راه حل برای پایان دادن به اختلافات دائمی آن ها پذیرفته، موضوع طلاق سالمندان نیز ممکن است بدیهی به نظر برسد و نمی توان همه آن ها را برای اقدام به این کار مورد نکوهش قرار داد.

ایرنا: آیا طلاق خاکستری تنها یک مساله فردی است یا اینکه پیامدهای اجتماعی نیز به دنبال دارد؟

به طور یقین پیامدهای اجتماعی این مساله قابل توجه خواهد بود. امکان یافتن همسر و آغاز زندگی جدید در زوجینی که سال های جوانی به دلایل مختلف مُهر پایان بر زندگی مشترک می زنند بسیار بیشتر از سالمندان است.

سالمند مجرد و یا دارای تجربه طلاق؛ کمتر امکان ازدواج دارد و اگر زندگی جدیدی را هم بتواند تشکیل دهد با مشکلات و پیچیدگی های بسیاری رو به روست. آمارها نشان می دهد احتمال ازدواج مجدد افراد بالای ۵۰ سال پس از طلاق بسیار کم است.

از طرفی محدودیت های جسمانی مرتبط با دوره سالمندی و شرایط خاص این دوران نیز از مسائلی است که ازدواج سالمند را با مانع مواجه می کند. با این حال در موارد بسیاری نیز دیده شده سالمندانی که همسرشان را از دست داده اند توانسته اند بار دیگر ازدواج کنند و کیفیت زندگی آن ها بهتر شده است.

ایرنا: طلاق خاکستری چگونه بر چشم انداز قانون جوانی جمعیت تاثیر می گذارد؟

اکنون که جامعه با تهدید پیری جمعیت مواجه است؛ شیوع طلاق در سالمندان می تواند دامنه معضلات جوامع پیر را گسترده تر کند و به پیامدهای ثانویه اجتماعی منتهی شود. از طرفی با در نظر گرفتن « پدیده تجرد قطعی جوانان»، «کاهش ازدواج و افزایش طلاق در زوج های جوان» تغییر ملاحظات برنامه ریزی های اجتماعی و سیاست گذاری ها با توجه به افزایش «جمعیت سالمندان مطلقه» ضررویست.

ایرنا: راهکارهای اثربخش پیش از اینکه طلاق خاکستری به آسیب اجتماعی غیر قابل کنترل تبدیل شود کدام است؟

در این زمینه راهبردها باید بر محور افزایش کیفیت زندگی سالمندان متمرکز شود؛ تاکید بر جوانی جمعیت نباید ما را از توجه به نیازهای خاص جامعه سالمند غافل کند. همان اندازه که دغدغه ازدواج و ثبات زندگی جوانان مهم است با توجه به شیب تند حرکت به سمت جامعه سالمند؛ نیازهای پنهان این قشر از جامعه نیز باید پیش بینی و پاسخ به آن برنامه ریزی شود. «پدیده طلاق سالمندان»؛ «زنانه شدن سالمندی» و «مجردان قطعی در آستانه ورود به سالمندی» سه پدیده اجتماعی مرتبط باهم است که نباید در سیاست گذاری ها و ساز و کارهای اجرایی مغفول بمانند.

به گزارش ایرنا بر اساس پژوهش ها پیش بینی می شود می‌شود تا سال ۱۴۳۰، حدود ۳۰ درصد از جمعیت کشور را سالمندان تشکیل دهند.به گفته مسوولان، طلاق در گروه‌های سنی ۵۰ سال به بالا که در کشورهای دیگر رایج است اکنون به ایران نیز رسیده است.

در کشورهایی مانند ایالات متحده و فرانسه، نرخ طلاق در سالمندان طی ۲ دهه گذشته ۲ تا سه برابر شده است. در ایران نیز بر اساس اعلام مرکز آمار و برخی پژوهش‌های داخلی طی یک دهه اخیر نرخ طلاق در سالمندان ۲ برابر شده و روند افزایشی آن در سطح ملی دیده می‌شود.

بر اساس اعلام مسوولان، امسال تاکنون ۱۲۶ مرد و ۳۴ زن بالای ۶۵ سال در اصفهان از همسر خود جدا شده اند.

این پدیده در کنار شیب تند سالمندی در این استان، نگرانی پژوهشگران اجتماعی را برانگیخته است.به گفته مسوولان، جمعیت تخمینی این استان در حال حاضر پنج میلیون و ۴۲۱ هزار نفر است که نسبت به سال گذشته بطور تقریبی تنها ۰.۳۴ درصد افزایش نشان می‌دهد.