مردودی سریال‌های نمایش خانگی در سلامت روان

ایرنا/ تهران- ایرنا- هرچند در سال‌های اخیر مراجعه به روانشناس و روان درمانگر تا حد زیادی انگ زدایی شده، اما به تصویر کشیدن اتاق درمان به شکل نادرست و غیرحرفه‌ای و نمایش رفتارهای عجیب از بیماران مبتلا به اختلالات روانی در فیلم‌ها و سریال‌های شبکه نمایش خانگی، به جای این‌که باری از دوش نظام سلامت بردارد، خود تبدیل به ابزاری برای برچسب‌زنی شده است.

گروه جامعه ایرنا- در تاریخ سینمای ایران و جهان، فیلم‌های بسیار زیادی ساخته شده‌اند که به طور مستقیم به موضوع سلامت روان می‌پردازند؛ از جمله معروف‌ترین این فیلم‌ها در سینمای جهان می‌توان به دیوانه از قفس پرید یا پرواز بر آشیانه فاخته (One Flew Over The Cuckoo’s Nest)، ذهن زیبا (A Beautiful Mind)، پناه بگیر (Take Shelter)، فارست گامپ (Forrest Gump) و حتی سریال تحت درمان (In Treatment) اشاره کرد. در فیلم‌های ایرانی هم نمونه‌های خوبی وجود دارد، مثل برادرم خسرو، قرمز، خانه‌ای روی آب، لانتوری، گاو و پارک وی.

---

بازار

---

مهمترین سوال این است که سینما و سریال‌ها چطور می‌توانند در راستای انگ زدایی از بیماری‌ها و اختلالات روانی و در نتیجه مراجعه به روانشناس کمک کنند و در عین حال چطور می‌توانند با نشان دادن تصویر نامناسب از جلسه و اتاق درمان یا تیمارستان یا بیماران روانی، این فضا را تخریب کرده و در عمل افراد مبتلا را بیخیال مراجعه به روانشناس کنند؟ اتفاقی که به تازگی در برخی سریال‌های ایرانی شبکه نمایش خانگی مشاهده می‌کنیم؛ به طور مثال بازیگر نقش اول عاشق درمانگر خود شده و فضای غیرحرفه‌ای از اتاق درمان و روابط شخصی شکل می‌گیرد یا در سریالی دیگر، روانشناس عاشق مادر یکی از مراجعانش می‌شود.

هنر باید باری از دوش حوزه سلامت بردارد

سینما و سریال‌ها همواره نقش مهمی در شکل دادن به نگاه جامعه نسبت به مفاهیم انسانی داشته‌اند؛ از عشق و فقر گرفته تا عدالت و سلامت. یکی از حوزه‌هایی که بسیاری از اوقات به شکل درست یا غلط به تصویر کشیده می‌شود، سلامت روان است. در سینمای جهان فیلم‌هایی مثل دیوانه از قفس پرید، ذهن زیبا یا پناه بگیر توانستند فضای همدلی و درک مردم از اختلالات روانی را بالا برده و بدنامی (انگ) اجتماعی را کم کنند. این آثار باعث شدند که مخاطب بفهمد پشت رفتارهای متفاوت یا بحران‌های ذهنی، انسان‌هایی با احساس و نیاز به حمایت وجود دارند، نه فقط بیمارانی خطرناک.

در بعضی از تولیدات داخلی، روایت‌ها به شکلی پیش می‌روند که به جای افزایش آگاهی و سواد سلامت روان، باعث بی‌اعتمادی به روان‌درمانگرها و تحریف فضای درمان می‌شوند. وقتی در سریالی، روانشناس عاشق مراجعش شده یا در دیگری تیمارستان با خنده و اغراق به تصویر در می‌آید، ذهن مخاطب از روان‌درمانی، تصویری غیرواقعی می‌سازد. اینجا سینما به‌جای یاری به سلامت روان جامعه، ناخواسته به انگ‌زایی دامن می‌زند.

«محمد کیاسالار» دکترای اخلاق پزشکی در گفت‌وگو با خبرنگار سلامت ایرنا در این زمینه گفت: اگر هنر به حوزه سلامت کمک نمی‌کند، حداقل نباید به بیمار دچار اختلال روانی، انگ بزند یا چهره مخدوشی از روان شناس و روان پزشک نشان دهد. هنر می‌تواند در حوزه سلامت روان، نقش التیام بخش داشته باشد. هنر باید باری را از دوش حوزه سلامت بردارد. به طور مثال، درباره فیلم دایره مینا که شاید به نوعی منجر به شکل‌گیری سازمان انتقال خون شد، چنین اتفاقی افتاده است. در همان زمان هنرمندی مثل داریوش مهرجویی به کمک حوزه سلامت آمد تا باری را از دوش نظام بهداشت و درمان بردارد.

وی ادامه داد: سینما ابزار بسیار مهمی است که می‌تواند نوعی همدلی با بیمار اعصاب و روان ایجاد کند. در کتاب اخلاق سینمایی نوشته «رابرت سینربرینک» استاد فلسفه دانشگاه مک کواری، فصلی با عنوان «سینمپاتی» وجود دارد و می‌گوید در دنیای مدرن، مهمترین ابزار همدلی ما، سینما است و می‌توانیم از آن کمک بگیریم تا همدلی را ارتقا دهیم. قدم اول این است که فیلم‌ها به حوزه سلامت روان آسیب نزنند، اما باید کم کم به سمتی برویم که نگاه ایجابی داشته باشیم و به مخاطبان برای داشتن حال بهتر، کمک کنیم.

کیاسالار اضافه کرد: در جشنواره فجر سال گذشته فیلمی داشتیم که یک بازیگر نقش متخصص سلامت روان داشت و رابطه بین روان درمانگر و مراجع را عادی سازی می‌کرد؛ به طور مثال در یکی از سریال‌های تلویزیونی در سال‌های گذشته، چهره مخدوشی از روان شناس و بیمار مبتلا به اختلال روان نشان داده می‌شد و توجیه این بود که سریال طنز است ولی آسیبی که این نوع سریال‌ها وارد می‌کنند، با برنامه سازی در سایر شبکه‌های تلویزیونی که مخاطب چندانی ندارند، اصلاح نمی‌شود. وقتی محتوایی در ساعت پرمخاطب تلویزیون ارائه می‌شود، باید پرمطالعه‌تر باشد.

رابطه غیرحرفه‌ای روان درمانگر و مراجع در سریال‌ها عادی سازی شده است

نکته مهم دیگر این‌که رابطه غیرحرفه‌ای روان درمانگر و مراجع در سریال‌ها در حال عادی سازی است و نباید این اتفاق رخ دهد. به طور مثال سیگار کشیدن در بسیاری از سریال‌ها عادی شده و کم کم این اتفاق در حوزه سلامت روان هم در حال رخ دادن است. در سریال‌های شبکه نمایش خانگی این طور فکر می‌شود که می‌توان پا را فراتر از خطوط قرمز گذاشت و مسائلی مانند خیانت هم عادی سازی شده است.

کیاسالار اظهار کرد: فیلم سازان می‌گویند ما در حال بازتاب واقعیت‌های جامعه هستیم و در جامعه همین اتفاقات رخ می‌دهد؛ اما آیا فیلم ساز فقط باید بازتاب دهنده باشد یا هنر باید نقشی برای برداشتن قدم مثبت هم برای خود قائل باشد.

در سریال‌هایی که در سال‌های اخیر مشاهده می‌کنیم، اتاق درمان به شکلی نمایش داده می‌شود که مراجع می‌تواند تمایلات خود را وارد اتاق درمان کرده و درمانگر با این تمایلات همراهی کند. در حالی‌که اولین رکن درمان اثربخش که داشتن مرزبندی حرفه‌ای است، زیر سوال می‌رود.

رسانه در ساخت واقعیت اجتماعی نقش دارد

«نازنین آهنگری» دکترای روان شناسی بالینی و عضو هیات علمی دانشگاه در گفت‌وگو با خبرنگار سلامت ایرنا در این رابطه گفت: رسانه فقط یک آینه نیست که واقعیت را نشان بدهد، بلکه خود سازنده واقعیت اجتماعی است. یعنی می‌تواند در ساخت یک واقعیت اجتماعی نقش داشته باشد. در سریال‌هایی که در سال‌های اخیر مشاهده می‌کنیم، اتاق درمان به شکلی نمایش داده می‌شود که مراجع می‌تواند تمایلات خود را وارد اتاق درمان کرده و درمانگر با این تمایلات همراهی کند. در حالی‌که اولین رکن درمان اثربخش که داشتن مرزبندی حرفه‌ای است، زیر سوال می‌رود.

آهنگری ادامه داد: رسانه نه تنها منعکس کننده تصویر جامعه است، بلکه نقش عمده‌ای مبنی بر نگرش سازی هم بر عهده دارد. عمده تصویری که مخاطبان درباره بیماری‌های روان شناسی دارند، از فیلم‌ها و سریال‌هایی حاصل می‌شود که سال‌ها در تلویزیون یا سینما یا شبکه نمایش خانگی مشاهده کرده‌اند. وقتی در یک فیلم یا سریال، یک بیمار دچار اختلال روانی یا اتاق درمان یا فضای بستری نشان داده می‌شود، چیزی فراتر از داستان ساخته شده و در واقع نگرش ایجاد می‌شود.

فیلم سازان نگاهی مسئولانه به سلامت روان داشته باشند

هنر هفتم باید بازنمایی جامعه باشد و اگر نباشد، به صورت افراطی محدود به نگاه‌ها و چیزهایی می‌شود که واقعیت جامعه نخواهند بود. از طرفی گاهی چیزهایی در فیلم‌ها می‌بینیم که متفاوت از روایت رسمی است و خیلی پر رنگ نشان داده می‌شود و می‌تواند هزینه‌هایی برای سلامت روانی و اجتماعی مردم داشته باشد.

«محمد رضا شالبافان» مدیرکل دفتر سلامت روانی، اجتماعی و اعتیاد وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در گفت‌وگو با خبرنگار سلامت ایرنا در این زمینه گفت: باید فی��مسازان نگاهی مسئولانه به حوزه سلامت روان داشته باشند؛ زیرا این فیلم‌ها برای همیشه خواهد ماند و تاثیر خواهد گذاشت. به طور مثال وقتی فیلم «طعم گیلاس» ساخته شد، اصلا دفتر سلامت روان در وزارت بهداشت وجود نداشت اما دغدغه کارگردان در زمینه کاهش خودکشی در جامعه منجر به ساخت این فیلم در آن زمان شد.

وی ادامه داد: همفکری و هم افزایی در این زمینه بسیار اهمیت دارد. برای اولین بار در سال گذشته فیلم برتر حوزه سلامت روان را در جشنواره فیلم فجر انتخاب کردیم. در نتیجه باید در این زمینه به صورت فعالانه عمل کرد و باید به سراغ فیلم نامه نویس‌ها رفت و این دغدغه‌ها را ایجاد کرد. انجمن‌های علمی مربوط به حوزه سلامت روان هم در این زمینه می‌توانند بسیار کمک کننده باشند. در عین حال، باید توجه داشت که فیلم سازی سفارشی به نتیجه نمی‌رسد و افزایش سواد سلامت روان می‌تواند موثرتر باشد.

جای خالی مشاور سلامت روان در ساخت فیلم‌ها و سریال‌ها

نکته قابل تامل دیگر این است که به جز معدود فیلم‌ها و سریال‌هایی که ارتباطی به حوزه سلامت روان دارند و گویا دغدغه کارگردان باعث بهره‌مندی از نظرات یک متخصص سلامت روان می‌شود، بقیه سریال‌ها از چنین امکانی استفاده نمی‌کنند.

آهنگری در این زمینه اظهار کرد: چطور در فیلم‌های تاریخی یا انتظامی یا حقوقی، همواره مشاور تاریخی یا انتظامی یا حقوقی حضور دارد و از مشاوره‌های تخصصی این افراد کمک گرفته می‌شود، اما در فیلم‌های مربوط به حوزه سلامت روان از متخصصان این حوزه کمک گرفته نمی‌شود. در واقع باید گفت «چون وا نمی‌کنی گره‌ای، خود گره مشو».

دکترای روان شناسی بالینی افزود: امیدواریم در آینده شاهد این باشیم که فیلم‌ها و سریال‌های مربوط به حوزه سلامت روان تحت نظر یک متخصص سلامت روان ساخته شود تا منجر به شکل‌گیری بدنامی (انگ) اجتماعی نسبت به بیماری‌های روانی نشود و آثار مخرب در جامعه نداشته باشد.

در عین حال، «علی رضا رییسی» معاون بهداشت وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در ۳۰ مهر ۱۴۰۴ در نامه‌ای به معاون سازمان صداوسیما و رئیس ساترا (سازمان تنظیم مقررات صوت و تصویر فراگیر در فضای مجازی) ضمن اشاره به تداوم نمایش‌های غیرواقعی و نادرست از اختلالات روان پزشکی و فرآیندهای درمانی مربوطه در سریال‌ها (شبکه نمایش خانگی)، بر اجباری شدن استفاده از مشاور سلامت روان در فرآیند تهیه و تولید آثار نمایشی، تاکید کرد.

نمایش اطلاعات نادرست به خصوص در حوزه روانپزشکی در قالب فیلم و سریال، منجر به افزایش بدنامی (انگ) اجتماعی نسبت به بیماران روانی می‌شود.

معاون وزیر بهداشت در این نامه اظهار کرد: با وجود اعلام آمادگی کامل دفتر سلامت روانی، اجتماعی و اعتیاد وزارت بهداشت به عنوان متولی اصلی سیاستگذاری کلان حوزه سلامت روان برای همکاری همه‌جانبه با تولیدکنندگان آثار نمایشی، همچنان شاهد ارائه گسترده محتواهای نادرست و مخاطره‌آمیز از شخصیت‌های روانپزشکی، روند درمان و اختلالات روانی افراد در برخی سریال‌ها هستیم.

رئیسی ادامه داد: نمایش اطلاعات نادرست به خصوص در حوزه روانپزشکی در قالب فیلم و سریال، منجر به افزایش بدنامی (انگ) اجتماعی نسبت به بیماران روانی می‌شود که پیامدهای منفی زیادی برای سلامت روان جامعه به دنبال خواهد داشت.

معاون بهداشت وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در این نامه، خواستار الزامی شدن استفاده از مشاور سلامت روان مورد تأیید این وزارتخانه در فرآیند تهیه و تولید آثار نمایشی شده بود.