کریدور لاجورد دروازه جدید آسیای مرکزی به قفقاز

در هفته جاری، نهادهای مربوطه ترکمنستان و افغانستان توافقنامه‌ای به ارزش 5 میلیون دلار برای مدرن‌سازی زیرساخت‌ها در بندر «تورغندی» افغانستان امضا کردند. این سند به عنوان بخشی از پروژه‌های ریلی بزرگ دو کشور و در راستای بهینه‌سازی تجارت فرامرزی ارائه شده است.

به طور کلی، افغانستان دارای دو نقطه اتصال ریلی با ترکمنستان است: «امام‌نظر – آقینه» و «سرحدآباد – تورغندی». بر اساس توافقات ماه اوت، طرف ترکمنستانی مسئولیت طراحی و ساخت تأسیسات بارگیری و تخلیه مدرن در امتداد خط آهن «تورغندی – هرات» را بر عهده گرفته تا ظرفیت این بندر افزایش یابد.

در این چارچوب، بار دیگر بر نقش تورغندی به عنوان حلقه اصلی در تبدیل افغانستان به یک پل زمینی برای تجارت منطقه‌ای تأکید شد؛ هدفی که به دنبال تسهیل لجستیک فرامرزی از طریق افزایش کارایی حمل‌ونقل ترانزیتی میان آسیای جنوبی و مرکزی است.

با این حال، این پروژه را می‌توان در مقیاسی بسیار گسترده‌تر و فراتر از یک چارچوب دوجانبه تحلیل کرد.

ورود بازیگران جدید؛ از پاکستان تا قزاقستان

در ماه مه سال جاری، مقامات ریلی جمهوری آذربایجان و پاکستان موضوع سازماندهی حمل‌ونقل کانتینری در کریدور «اسلام‌آباد – کابل – عشق‌آباد – باکو» را مورد بحث و بررسی قرار دادند و همزمان، مسائل مربوط به افزایش حجم بار و توسعه مسیرهای لجستیکی جدید نیز مطرح شد.

به گفته منابع ترکمن، مشارکت عشق‌آباد در این کریدور، همسو با استراتژی ترکمنستان برای تقویت پیوندهای اقتصادی منطقه‌ای است.

از سوی دیگر، در ژوئیه سال جاری، قزاقستان و افغانستان یادداشت تفاهمی برای ساخت خط آهن «تورغندی – هرات» امضا کردند که به عنوان بخشی از مسیر ترانس-افغان دیده می‌شود.

آستانه قصد خود را برای سرمایه‌گذاری در این پروژه که هدف آن فراهم کردن امکان حمل بار به سمت بنادر پاکستان است، تأیید کرد. این تحول، یادآور توافقات سه‌جانبه یک سال پیش (قزاقستان – ترکمنستان – افغانستان) برای احداث خط آهن جدید «تورغندی – هرات – قندهار – اسپین‌بولدک» است.

احیای کریدور لاجورد؛ پیوند افغانستان به قفقاز و اروپا

این روند تحولات چندان غافلگیرکننده نیست، چرا که در سال 2017، کشورهای افغانستان، ترکمنستان، آذربایجان، گرجستان و ترکیه توافقنامه ایجاد کریدور حمل‌ونقل لاجورد (Lapis Lazuli) را امضا کردند؛ یک حلقه اتصال میان همان بندر تورغندی و عشق‌آباد که در ادامه به بندر ترکمن‌باشی و از آنجا از طریق دریای خزر به باکو می‌رسد.

در مراحل بعدی، طرح کلی مسیر به سمت گرجستان و ترکیه و سپس ارسال محموله‌ها به اروپا مشخص شد. این مسیر در سال 2018 با حمایت سازمان ملل متحد مورد آزمایش قرار گرفت.

یک سال بعد، کابل و عشق‌آباد برای امتداد این خط آهن تا بندر گوادر پاکستان به توافق رسیدند؛ تحلیلی که تحلیلگران آن را نخستین فرصت تاریخی برای رساندن راه‌آهن آسیای مرکزی از کوتاه‌ترین مسیر به سواحل اقیانوس هند توصیف کردند.

در سال 2020، جمهوری آذربایجان، ترکمنستان و افغانستان اپراتورهای حمل‌ونقل کریدور لاجورد را تعیین کردند که گامی مهم در جهت افزایش ظرفیت حمل‌ونقل آن تلقی شد. یک سال پس از آن، این سه کشور نقشه راهی برای تعمیق همکاری‌ها نه تنها در زمینه حمل‌ونقل و لجستیک، بلکه در حوزه‌های دیگر از جمله انرژی و مسائل گمرکی-مرزی امضا کردند.

در ژوئیه 2024، کابل از پیشرفت چشمگیر در صادرات محصولات خود به کشورهای آسیای مرکزی خبر داد. اکنون در ژوئیه 2025، توسعه کریدور لاجورد در سطح دولت‌های افغانستان و جمهوری آذربایجان مورد بحث قرار گرفت و باکو آمادگی خود را برای افزایش حجم تجارت دوجانبه اعلام کرد.

پیوند کریدورهای انرژی و حمل‌ونقل؛ چشم‌انداز جدید همکاری‌ها

به موازات این تحولات، کابل اطلاعاتی مبنی بر ساخت یک هاب لجستیکی در هرات با سرمایه‌گذاری افغانستان، قزاقستان و ترکمنستان در محل تلاقی مسیرهای تجاری کریدور شمال-جنوب آسیا منتشر کرد. همزمان، کابل مذاکراتی را با چین برای ایجاد یک مسیر حمل‌ونقل تجاری از طریق کریدور واخان آغاز کرده است که می‌تواند برای ورود کالاهای چینی به ایران از طریق افغانستان مورد استفاده قرار گیرد.

در مذاکرات افغانستان و ترکمنستان در چارچوب هفدهمین اجلاس سران سازمان همکاری اقتصادی (اکو) و سپس در عشق‌آباد، در همان ژوئیه 2025، گام‌های مربوط به پروژه خط لوله گاز تاپی (ترکمنستان – افغانستان – پاکستان – هند)، توسعه زیرساخت‌های ریلی برای افزایش حجم بار و طرح تاپ (ترکمنستان – افغانستان – پاکستان) برای احداث خطوط انتقال برق و ارتباطات فیبر نوری مورد بحث و بررسی قرار گرفت.

در همین راستا، عشق‌آباد تصریح کرد که اجرای این پروژه‌ها به صادرات منابع انرژی منطقه به بازارهای جهانی، از جمله جنوب آسیا و منطقه آسیا-اقیانوسیه کمک خواهد کرد.

همچنین تأکید شد که خط لوله تاپی به همراه ساخت زیرساخت‌های لازم، بیش از 10 هزار فرصت شغلی در افغانستان ایجاد خواهد کرد و چشم‌اندازهایی برای همکاری در صنعت معدن نیز مورد اشاره قرار گرفت.

یکی از مهم‌ترین ظرافت‌های ژئوپلیتیکی که تحلیلگران به آن اشاره می‌کنند، «گسترش جنوب شرقی» مسیر حمل‌ونقل بین‌المللی ترانس-خزر یا همان کریدور میانی، از طریق توسعه کریدور لاجورد است.

به عبارت دیگر، پیوند قفقاز جنوبی و آسیای مرکزی در حال تکمیل شدن با مسیر افغانستان است که این امر به وضوح اهمیت ژئوپلیتیکی این منطقه را به نمایش می‌گذارد.