جای خالی استاد

روزنامه سازندگي

بروزرسانی 1403/06/11 - 18:3

روزنامه سازندگی/متن پیش رو در سازندگی منتشر شده و بازنشرش در آخرین خبر به معنای تاییدش نیست

نخستین ایرانی بود که در رشته حقوق به مرتبه دکترا رسید، استادی که در پیش‌نویس قانون اساسی ایران پس از انقلاب نقش داشت، اگرچه متنی که با همکاری برخی دیگر از حقوقدانان کشور نوشته بود با وجود تایید و امضای امام خمینی، در جریان برخی اختلاف‌نظرهای سیاسی کنار گذاشته شد. امیرناصر کاتوزیان، ۱۱ شهریور سال ۱۳۹۳ به علت بیماری ریوی در ۸۳‌سالگی در تهران درگذشت و به همین مناسبت به برخی فعالیت‌ها و نقاط کمتر شناخته شده زندگی این استاد رشته حقوق، پرداخته می‌شود.

ارتباط با همایون خرم و ناصر ملک‌مطیعی
در دبیرستان علمیه دومین مرکز مهم آموزشی ایران پس از دارالفنون دبیرستان را تمام کرده بود و علاقه‌اش به آن مدرسه به اندازه‌ای بود که حتی بعد از نقل‌مکان به خیابان «آب منگل» در خیابان ری هم آنجا را رها نکرد. بعدها رویارویی ناصر‌ کاتوزیان با محمد سنگلجی، استاد دانشکده حقوق دانشگاه تهران، او را به دنیای عرفان و فلسفه آورد اما در دوره دبیرستان در کنار علاقه به مثنوی و درس عربی، همزمان رئیس انجمن ورزشی و انجمن موسیقی بود و با افرادی چون همایون خرم، ایرج و ناصر ملک‌مطیعی هم‌کلاسی بود. هیچ وقت به صورت حرفه‌ای نواختن ساز را دنبال نکرد اما به ردیف‌های موسیقی ایرانی تسلط داشت. در همان دوران دبیرستان در رشته ادبی شاگرد اول شد و مدال درجه دوم علمی را دریافت کرد.

شرح شیفتگی و روزهای محرومیت
پدرش اصرار داشت که در دانشکده حقوق، رشته علوم سیاسی درس بخواند و در وزارت خارجه مشغول به کار شود، بنابراین او که از موفقیت‌های علمی خود در دوران دبیرستان، انگیزه لازم را هم برای ادامه تحصیل گرفته بود، دل به خواسته پدر دارد. عمر پدر کاتوزیان به دنیا نبود و وقتی هنوز درسش تمام نشده بود از دنیا رفت. او هم که دید دیگر، راهی به وزراتخانه ندارد تغییر رشته داد و خیلی سریع صاحب رتبه اول دانشکده حقوق شد اما زمان دریافت مدال در اعتراض به رفتار شاه با مصدق در جلسه اهدای مدال حاضر نشد، بنابراین بورس تحصیلی‌اش حذف و از تحصیل در خارج از کشور محروم شد.«در دوره لیسانس، کشش فوق‌العاده‌ای به فرهنگ اسلامی پیدا کردم، به طوری که ورقه امتحانی اصول مرا که مرحوم استاد محمود شهابی ملاحظه کرد، از اینکه دانشجویی از تمام کتب فقها و اصولین شاهد و مثال می‌آورد و ادله و براهین برای اثبات موضوع ذکر می‌کند، بسیار متعجب شد. پس از آن، ورقه مرا مهروموم کردند و گفتند که آن را به قم می فرستیم تا آقایان مراجع و طلاب ببینند که ما در دانشکده حقوق چه‌جور دانشجویانی داریم». کاتوزیان شرح شیفتگی را مدیون مربیان و استادان خود ازجمله مرحوم میرافضلی، معلم معارف و برخی استادان حقوق دانشگاه تهران ازجمله محمد سنگلجی، مرحوم سیدحسن امامی و مرحوم شهابی می‌دانست که به‌نوعی هم ذوق فقهی و عرفانی را در او بیدار کرده بودند.

فعالیت‌ها و میراث کاتوزیان در علم حقوق
به هر ترتیب پس از اخذ کارشناسی حقوق، به‌عنوان قاضی در وزارت دادگستری استخدام شد. سپس رئیس دادگاه بخش اراک شد و در پایان دهه ۳۰ به‌عنوان نخستین فارغ‌التحصیل دکتری حقوق در ایران شناخته ‌شد. فروردین ۱۳۴۳ استادیار حقوق مدنی دانشگاه و ۸ سال بعد به درجه استادی‌ تمام‌وقت گروه حقوق خصوصی و اسلامی رسید. ناصر کاتوزیان نه‌تنها در سال‌های پیش از انقلاب مغضوب بود که پس از انقلاب و به دنبال انقلاب فرهنگی، درحالی که تازه رئیس دانشکده حقوق دانشگاه تهران بود، برکنار شد. حاصل ۱۱ سال خانه‌نشینی تا تالیف کتاب‌های حقوقی بسیاری بود که تاکنون مهم‌ترین منابع درسی دانشگاهی این رشته است تا جایی که بعد‌ها در بهمن سال ۸۳ نشان درجه یک فرهنگ و هنر و دانش را از سیدمحمد خاتمی رئیس‌جمهوری وقت ایران دریافت کرد.
او یکی از تاثیرگذارترین استادان رشته حقوق خصوصی در ایران بود و با نوشتن صدها مقاله و بیش از ۷۰ کتاب نقش مهمی در توسعه علمی و ادبیات حقوق ایران داشت و کتاب مقدمه حقوق او نیز بیش از ۵۰ بار چاپ شـده است. همچنین از جمله تهیه‌کنندگان اصلی پیش‌نویس اولیه قانون اساسی ایران پس از انقلاب بود. کاتوزیان در خاطراتش در این‌باره می‌نویسد: روزی که ما رفتیم این پیش‌نویس را تقدیم رهبر انقلاب کنیم، من سراسر غرور بودم که انقلابمان به ثمر نشسته است و مفتخر از اینکه من هم سهمی در این راه داشته‌ام و با خود فکر می‌کرده‌ام که خداوند مقدر فرموده است که پیش‌نویس قانون اساسی به قلم من ناچیز نوشته شود. برای تدوین این پیش‌نویس ما از چندین قانون اساسی ازجمله قانون اساسی مشروطه استفاده کردیم، همچنین تلاش کردیم این قانون را با شرع و اصول دین تطبیق دهیم تا تضادی در این زمینه وجود نداشته باشد. زمانی که این پیش‌نویس در شورای انقلاب مطرح می‌شود، متوجه شدم که متن ما کنار گذاشته خواهد شد و از همان روز ناامید شدم». با این حال، آنطور که محمدصالح نیکبخت در یادداشتی نوشته است: طرح کاتوزیان با تغییراتی جزئی مبنای طرح نهایی قانون اساسی کنونی ایران است. از دیگر فعالیت‌های پدر علم حقوق ایران می‌توان از شرکت در انتخابات مجلس خبرگان قانون اساسی در سال ۵۸ یاد کرد که در فهرست نامزدهای مورد حمایت جبهه ملی ایران و نهضت آزادی قرار داشت. عدالت قضایی گامی به سوی عدالت، فلسفه حقوق و مقدمه علم حقوق، شیوه تجربی تحقیق در حقوق، قانون مدنی در نظم حقوق کنونی، توجیه و نقد رویه قضایی، فلسفه حقوق، درس‌هایی از عقود معین، نظریه عمومی تعهدات، کلیات حقوق، قواعد عمومی قراردادها، اثبات و دلیل اثبات برخی از آثار این استاد حقوق ایرانی است و همچنان مورد توجه محافل دانشگاهی است.

نیره خادمی