مسیر دشوار احیای برجام

اعتماد/متن پیش رو در اعتماد منتشر شده و بازنشرش در آخرین خبر به معنای تاییدش نیست

رایزنی با اروپا اولویت ایران است؛ کلید احیای توافق در دست میهمان تازه کاخ سفید است؟

---

بازار

---

مسعود پزشکیان، رییس‌جمهور ایران که در راس هیاتی بلندپایه برای شرکت در هفتاد و نهمین مجمع عمومی سالانه سازمان ملل به نیویوک سفر کرده بود، به تهران بازگشت. او که با هدف ارسال پیام دولتش مبنی بر تعامل سازنده با جهان در این مجمع سخنرانی کرد، امید دارد سخنان و مواضعش در غرب گوش شنوایی داشته باشد. ناظران از دو منظر موضع‌گیری اخیر تهران را تبیین کرده‌اند: برخی معتقدند باتوجه به شرایط منطقه و جهان اساسا هرگونه امکان گفت‌وگو، توافق و تعامل با غرب منتفی است. از سوی دیگر، گروهی دیگر می‌گویند توافق محتمل اما دشوار است. اندیشکده شورای روابط خارجی اروپا در تحلیلی به این موضوع پرداخته است. 

ری تکیه، صاحب کرسی حسیب صباغ در اندیشکده مطالعات خاورمیانه در شورای روابط خارجی و نویسنده این یادداشت تحلیلی ابتدا این موضوع را مطرح می‌کند که پزشکیان در اولین سخنرانی خود در مجمع عمومی سازمان ملل متحد تمایل تهران را برای تعامل با سایر کشورها در مورد برنامه هسته‌ای ایران نشان داد. او پس از آن می‌پرسد آیا پزشکیان در سخنرانی خود در سازمان ملل گزاره‌ای جدید در سیاست خارجی ایران را مشخص کرده است؟ از نگاه این تحلیلگر، سخنرانی پزشکیان دارای عناصری است که برای طرف غربی متناقض است. سخنرانی پزشکیان با محکوم کردن شدید اسراییل آغاز شد و این رژیم را به خاطر تمام جنایاتی که از 7 اکتبر در خاورمیانه رخ داده است، سرزنش کرد. این سخنرانی همچنین نشان‌دهنده تمایل تهران برای از سرگیری مذاکرات هسته‌ای با ایالات‌متحده به عنوان ابزاری برای کاهش تحریم‌ها بود. موضع‌گیری رییس‌جمهور ایران جدید نیست. با این حال، شایان ذکر است که مخاطبان اصلی سخنرانی او رهبران اروپایی، به ویژه تروییکای اروپایی درگیر در مذاکرات برنامه جامع اقدام مشترک 2015 (برجام)، یعنی فرانسه، آلمان و بریتانیا بودند. 

ری تکیه در ادامه یادداشت خود آورد، پزشکیان در حاشیه مناظره سازمان ملل با امانوئل ماکرون رییس‌جمهور فرانسه دیدار و گفت‌وگو کرد. دولت جدید او مشتاق بهبود روابط با کشورهای اروپایی است و می‌داند که عدم پیشرفت در موضوع هسته‌ای مانعی برای این موضوع بوده است. به نظر می‌رسد شورای عالی امنیت ملی نیز به نفع ازسرگیری توافق هسته‌ای در شرایط مناسب و در چارچوب خطوط قرمز نظام جمهوری اسلامی رای داده است. پس به نظر همه‌چیز، دست کم از سوی ایران، برای ازسرگیری گفت‌وگوها و توافق احتمالی فراهم است. 

رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA) پس از دیدار با وزیر امور خارجه ایران در نیویورک نیز گفت که ایران خواهان گفت‌وگوهای معنادار در مورد برنامه هسته‌ای تهران است. گروسی سفرهای زیادی به ایران داشته و حتی گاهی برای برنامه‌های کاری مختلف مذاکره کرده است. هیچ یک از این سفرها و برنامه‌ها شفافیت مطلوب را در مورد فعالیت‌های غنی‌سازی ایران به همراه نداشته است. دولت جدید مسعود پزشکیان ممکن است دسترسی بازرسان به سایت‌های مختلف را فراهم کند. اما، به ادعای نویسنده یادداشت، ایران همچنان در حال غنی‌سازی اورانیوم تا حدود 60درصد است که آژانس و کشورهای غربی مدعی‌اند هیچ استفاده غیرنظامی واقعی ندارد. قدرت‌های غربی مدعی‌اند این سطح غنی‌سازی نگرانی‌هایی را برای‌شان ایجاد می‌کند، زیرا این مواد می‌توانند به سرعت به درجه آستانه گریز هسته‌ای غنی شوند. تکیه معتقد است این مسائل تنها می‌تواند در قالب بخشی از یک توافق هسته‌ای جدید، نه یک پیشرفت دوجانبه بین آژانس و ایران، حل شود. 
در ادامه، تحلیلگر شورای روابط خارجی می‌پرسد، آیا هنوز خطر درگیری مستقیم ایران و اسراییل وجود دارد، یا اینکه درگیری ادامه‌دار احتمالا بین حزب‌الله و اسراییل ادامه خواهد داشت؟ تکیه در پاسخ می‌نویسد، پزشکیان در نشست‌های سازمان ملل، اسراییل را به‌شدت سرزنش کرد و گفت که ایران نمی‌خواهد شاهد درگیری منطقه‌ای باشد، موضعی که ایران مدت‌هاست آن را حفظ کرده است. با این حال، در کنار دکترین ایران، اصطلاح «استراتژی حلقه‌های آتش» مطرح است، استراتژی که در جریانش نیروهای متحد تهران در منطقه -برای مثال، حزب‌الله لبنان و انصارالله یمن- اسراییل را محاصره کرده و با حملات به این بازیگر، موقعیت منطقه‌ای تل‌آویو را به چالش می‌کشند. ری تکیه سپس می‌نویسد که هر گونه درگیری در لبنان خطر تبدیل شدن آن به جنگی تمام عیار و منطقه‌ای را دارد و این امر می‌تواند ایران و ایالات‌متحده را نیز در آن درگیر کند. برای مثال، در بهار گذشته، تنش‌ها به‌ شدت افزایش یافت و ایران برای اولین‌بار موشک‌ها و پهپادهایی را به سمت اسراییل پرتاب کرد. سپس، این تحلیلگر مسائل ایران می‌پرسد، دورنمای تشدید دیپلماسی در آرام کردن تنش‌های ایران و اسراییل چیست؟ او می‌افزاید که چون ایران رژیم اسراییل را به رسمیت نمی‌شناسد و موجودیت آن را مانع صلح و ثبات در منطقه می‌داند؛ بنابراین، امکان هرگونه گفت‌وگو میان تهران و تل‌آویو منتفی است. بنابراین، از نظر نویسنده شورای روابط خارجی، تهران و واشنگتن می‌توانند در چارچوب گفت‌وگوهای خود به میانجیگری عمان یا قطر، در مسیر کاهش تنش در منطقه گام بردارند.  ری تکیه، در بخش دیگری از تحلیل خود می‌نویسد ایران در راستای انتقام خون اسماعیل هنیه رهبر سیاسی حماس در تهران در 31 جولای، هنوز علیه رژیم اسراییل اقدام نکرده است. او مدعی است دلیل خویشتنداری تهران را باید در این مساله جست که تهران امیدوار است کامالا هریس در ماه ژانویه 2025 کلید کاخ سفید را در دست بگیرد. رافائل گروسی، رییس دیده‌بان هسته‌ای سازمان ملل، در ۲۵ سپتامبر گفته بود که اطلاعاتی دراختیار دارد که نشان می‌دهد ایالات‌متحده تحت دولت بالقوه کامالا هریس، آماده بازگشت به توافق بر سر برنامه هسته‌ای ایران است. آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA) مدعی است مشکلات متعددی با ایران بر سر برنامه هسته‌ای‌اش دارد که شامل ممانعت تهران از حضور کارشناسان غنی‌سازی اورانیوم در تیم بازرسی و عدم پاسخ و توضیح تهران درمورد ردپای اورانیوم یافت شده در سایت‌های اعلام نشده است. تهران همه این اتهامات را رد می‌کند و اعلام کرده است در چارچوب پادمان و ان‌تی‌پی گام بر می‌دارد. با این حال، به نظر می‌رسد با انتخاب مسعود پزشکیان در ماه جولای، تهران قصد دارد گام‌هایی را برای تسهیل تعامل بیشتر با آژانس بردارد. 

گروسی که در آزمایشگاه فیزیک پلاسمای پرینستون (PPPL) دانشگاه پرینستون صحبت می‌کرد مدعی شده است: در مورد دولت هریس، ما در تماس هستیم و می‌دانیم که آنها می‌خواهند به نوعی به توافق برگردند. این امر پس از آن صورت می‌گیرد که پزشکیان اعلام کرد ایران به دنبال تعامل بر سر برنامه هسته‌ای‌اش با جهان است و آماده است تا به ‌طور کامل به تعهدات خود در چارچوب برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) بازگردد. پزشکیان در سخنرانی خود در مجمع عمومی سازمان ملل متحد با ابراز تمایل ایران برای کاهش تحریم‌های امریکا، بر آمادگی تهران برای شرکت مجدد در مذاکرات درباره برنامه هسته‌ای خود در 24 سپتامبر تاکید کرد. انتظار می‌رود رافائل گروسی در هفته‌های آینده برای گفت‌وگوهای بیشتر به تهران سفر کند. اما ناظران می‌گویند بعید است رایزنی‌های سازنده‌ای میان طرفین برقرار شود، مگر اینکه ایران به همه بازرسان هسته‌ای اجازه دهد به سایت‌های هسته‌ای ایران دسترسی پیدا کنند.

بر این اساس، آنچه در شرایط کنونی مشخص است، تمایل تهران به ازسر‌گیری مذاکرات است. اینکه در شرایط کنونی واشنگتن نیز خواهان مذاکره باشد، مشخص نیست. آنچه از لحن مقامات امریکایی در روزها و هفته‌های اخیر مشخص است، نشان می‌دهد دولت بایدن حداقل تا انتخابات پیش رو خواهان رایزنی نیستند. به نظر می‌رسد مقامات کاخ سفید نیز اولویت خود را در منطقه بر بحران‌های غزه و لبنان و در دیگر مناطق جهان متمرکز کرده‌اند و تمایل کمتری به ازسر‌گیری مذاکرات نشان داده‌اند. واشنگتن، تهران را متهم می‌کند که به روسیه تسلیحاتی برای استفاده در جنگ اوکراین ارسال کرده است. رییس‌جمهور ایران آشکارا این اتهام را رد کرد و از آمادگی تهران برای گفت‌وگو با غرب درباره این مساله گفت. پیچیدگی روابط تهران و غرب در سال‌های اخیر پس از خروج ایالات‌متحده از برجام، بحران منطقه‌ای و جنگ اوکراین از عواملی است که بر چشم‌انداز مذاکرات سایه انداخته است. اینکه پیام مسعود پزشکیان، رییس‌جمهور ایران در سازمان ملل به گوش مقامات غربی رسیده است یا خیر، در هفته‌های آینده مشخص می‌شود. موضع‌گیری مقامات امریکایی در این زمینه عمدتا مبهم بوده است. انتخابات ماه نوامبر میان کامالا هریس و دونالد ترامپ نیز در این سکوت و ابهام نقش اساسی داشته است. به نظر می‌رسد تهران و واشنگتن در شرایط کنونی به دنبال محک زدن یکدیگر برای ازسر‌گیری مذاکرات پس از انتخابات امریکا باشند. آن‌طور که ری تکیه، تحلیلگر شورای روابط خارجی مدعی است، تهران برای پیشبرد مذاکرات بیشتر به دنبال کامالا هریس است تا ترامپ که یک بار از توافق برجام خارج شد و سیاست فشار حداکثری را بر ایران تحمیل کرد. پس چشم‌انداز ازسر‌گیری مذاکرات در زمان کوتاه باقی‌مانده از دولت بایدن بعید به نظر می‌رسد و دو طرف نگاه خود را به سال جدید میلادی دوخته‌اند تا ببینند سکاندار کاخ سفید چه کسی خواهد بود. اما آنچه مشخص است، این است که تهران از زمان روی کار آمدن مسعود پزشکیان بارها بر بحث مذاکره، کاهش تنش و تعامل با غرب تاکید داشته است. 
 

به پیج اینستاگرامی «آخرین خبر» بپیوندید
instagram.com/akharinkhabar