بیشتر از یک میانجی

صبح نو

بروزرسانی 1404/03/04 - 19:48

صبح نو/متن پیش رو در صبح نو منتشر شده و بازنشرش در آخرین خبر به معنای تاییدش نیست

عمان به دلیل سابقه تاریخی روابط دوستانه با ایران، از دیرباز نقش مهمی در ثبات خلیج فارس و گشایش کانال‌های دیپلماتیک داشته است. به نوشته سلطان قابوس عمان «نزدیک‌ترین متحد ایران در خلیج فارس» بود و میانجی‌گری وی با آمریکا برای دیپلماسی ایران «اخیرا حیاتی» اعلام شده است. عمان پس از انقلاب اسلامی، برخلاف بسیاری از همسایگان عرب، مناسبات خود با تهران را حفظ و همواره از سیاست خارجی «بی‌طرفانه و تعاملی» پیروی کرده است. با توجه به این زمینه اعتماد متقابل، مسقط در سال‌های اخیر بار دیگر کانال گفت‌وگوی غیرمستقیم تهران و واشنگتن را فعال کرده است.

پیشینه تاریخی روابط سیاسی و دیپلماتیک ایران و عمان
روابط دیرپای ایران و عمان ریشه در همکاری‌های امنیتی و سیاسی دهه‌ها پیش دارد. عمان در جنگ ایران و عراق (۱۳۵۹-۱۳۶۷) بی‌طرف ماند و به‌رغم عضویت در شورای همکاری خلیج فارس، با ارزیابی منافع ملی خود، حتی مذاکرات محرمانه‌ای را برای کاهش درگیری تسهیل کرد.
پس از انقلاب ۱۳۵۷، مسقط روابط دیپلماتیکش با تهران را حفظ کرد. عمان از اعضای شورای همکاری بود که نظام جمهوری اسلامی را پذیرفت و پیوندهای اقتصادی و سیاسی با ایران ادامه یافت. عمان باوجود اختلاف‌های منطقه‌ای همواره «روابط نزدیکی» با تهران داشته است. این سابقه اعتماد، در دوره‌های مختلف سیاسی تداوم یافت. برای نمونه سلطان قابوس دهه‌ها بعد در سخنانش اشاره کرد که هرگز یادش نرفته ایران به او در روزهای سخت کمک کرده است. به‌طور خلاصه، اعتماد تاریخی دو کشور و همکاری‌های امنیتی مشترک، بنیان ارتباط پایدار بین تهران و مسقط را شکل داده است.

نقش عمان در میانجی‌گری‌های پیشین میان ایران و کشورهای غربی
عمان پیش از این نیز در پرونده‌های حساس بین ایران و غرب، به‌عنوان میانجی عمل کرده است. اولین نمونه مهم مربوط به دهه ۷۰ خورشیدی است؛ زمانی که رئیس‌جمهور وقت آمریکا (بیل کلینتون) نامه‌ای برای رهبر ایران نوشت که سفیر سوئیس به دلیل قطع روابط مستقیم، این نامه را به عمان سپرد و وزیر خارجه عمان آن را به تهران رساند. سال‌ها بعد نیز در دوران باراک اوباما، عمان آزادسازی گروهی از افراد آمریکایی که در مرز عراق بازداشت شده بودند را تسهیل کرد.
اما برجسته‌ترین نقش عمان مربوط به برگزاری مذاکرات سری پیش از توافق هسته‌ای ۲۰۱۵ است. عمان به‌عنوان «بزرگ‌ترین دستاورد خود» میزبان گفت‌وگوهای مخفی میان ایران و آمریکا بود که نهایتا به برنامه جامع اقدام مشترک انجامید. پس از خروج یک‌جانبه آمریکا از برجام در ۲۰۱۸، عمان همچنان خود را «پل دیپلماتیک» بین واشنگتن و تهران می‌داند تا تنش‌ها را کاهش دهد. علاوه بر این موارد، عمان در تبادل زندانیان و وجوه بلوکه‌شده نیز نقش داشته است؛ برای نمونه، در سپتامبر ۱۴۰۲ عمان در زمینه تبادل زندانیان و انتقال ۶ میلیارد دلار از وجوه ایران از کره جنوبی به قطر فعال بود، کاری که توسط آنتونی بلینکن «برای نهایی‌سازی توافق حیاتی» توصیف شد . این رویکرد همواره نشان‌دهنده رویکرد عمان به مذاکره و صلح است؛ یک مقام عمانی گفته «سیاست خارجی عمان همواره به تقویت گفت‌وگو میان طرف‌های مختلف می‌انجامد» تا راه‌حل‌های مسالمت‌آمیز به ثمر برسد.

مذاکرات اخیر ایران و آمریکا با نقش میانجی‌گری عمان
در یک سال اخیر (۱۴۰۳–۱۴۰۴) ایران و آمریکا چندین دور مذاکره غیرمستقیم با میانجی‌گری عمان برگزار کرده‌اند. گزارش‌ها حاکی است که مسقط چندین دور مذاکرات غیرمستقیم بین دو طرف را میزبانی کرده است . برای مثال عباس عراقچی و استیو ویتکاف (نماینده ویژه آمریکا) بارها در عمان دیدار کرده‌اند.
چهارمین دور مذاکرات در روز یکشنبه ۲۱ اردیبهشت ۱۴۰۴ در مسقط برگزار شد. عراقچی پس از پایان این دور گفت گفت‌وگوها نسبت به دورهای قبل «جدی‌تر و مستقیم‌تر» بوده و افزود: «ما اکنون یک مسیر معقول را پیش گرفته‌ایم که خود نشانه‌ای از پیشرفت است.» وی تصریح کرد که غنی‌سازی هسته‌ای ایران «قطعا ادامه خواهد یافت» ولی گستره و سطح آن قابل مذاکره است. یک مقام ارشد آمریکایی همگام با عراقچی اعلام کرد مذاکرات طولانی و شامل بخش‌های مستقیم و غیرمستقیم بوده و طرفین نتیجه «سازنده» را برای ادامه کار ارزیابی کردند.
پنجمین دور مذاکرات روز جمعه ۳ خرداد ۱۴۰۴ (۲۳ مه ۲۰۲۵) در رم (ایتالیا) برگزار شد. عباس عراقچی اعلام کرد پس از طرح «پیشنهادهای متعدد عمان» در این دور همچنان «پتانسیل پیشرفت» در گفت‌وگوها وجود دارد. یک مقام ارشد آمریکایی نیز ضمن تشکر از تسهیل‌گری مستمر عمان گفت: «گفت‌وگوها پیشرفت بیشتری داشت، اما هنوز راه زیادی مانده است؛ هر دو طرف توافق کردند به‌ زودی دوباره دیدار کنند.» در مجموع این مذاکرات هنوز به توافق مشخصی نینجامیده، اما هم تهران و هم واشنگتن بر ادامه روند گفت‌وگو و بهره‌گیری از کانال عمان تأکید کرده‌اند.

دلایل ترجیح ایران به عمان به ‌جای امارات به‌عنوان میانجی
ایران دلایل روشنی برای انتخاب عمان به جای امارات داشته است. مهم‌ترین دلیل رابطه نزدیک امارات با اسرائیل است. پس از امضای پیمان ابراهیم در ۲۰۱۹، امارات و اسرائیل روابط خود را عادی کردند و امارات به یکی از متحدان کلیدی تل‌آویو در خلیج فارس تبدیل شد. این تحولات موجب شده ایران به امارات به‌عنوان میانجی بی‌طرف ننگرد.
در مقابل، عمان سابقه طولانی‌تری در بی‌طرفی و اعتماد متقابل با ایران دارد. ایران عمان را «میانجی سنتی و بی‌طرف» خود می‌داند و به جای کانال اماراتی، پاسخ خود را از طریق مسقط ارسال کرد. همان‌طور که «لایه‌های عمیق بی‌اعتمادی به امارات و اعتماد پایدار به عمان به‌عنوان یک واسطه بی‌طرف» در این تصمیم مشخص است. علاوه بر این، عمان برخلاف برخی کشورهای منطقه در ائتلاف‌های خصمانه علیه ایران مشارکت نداشت. برای مثال عمان در مارس ۲۰۱۵ تنها عضو شورای همکاری بود که به ائتلاف نظامی سعودی علیه حوثی‌های یمن نپیوست. چنین رویکردی نشان‌دهنده استقلال عمان در روابط بین‌المللی و خنثی بودن آن است، ویژگی‌هایی که تهران در یک میانجی مطلوب جست‌وجو می‌کند.

مواضع رسمی مقامات عمان، ایران و آمریکا درباره نقش مسقط
عمان: مقامات عمان بارها بر تمایل خود به تسهیل دیپلماسی تأکید کرده‌اند. بدر البوسعیدی، وزیر خارجه عمان در پست اخیر خود در شبکه اجتماعی X تصریح کرد مذاکرات «با پیشرفت اندک ولی قاطعانه‌ای» به پایان رسیده است.
پیش از آن نیز، یک مقام رسمی عمانی به خبرنگاران گفته بود سیاست خارجی مسقط همواره گفت‌وگو را تشویق کرده و هدفش «ایجاد محیطی مناسب برای رسیدن به توافق» بین طرفین است. عمان از زمان همه‌پرسی‌ها تاکنون تلاش داشته پرونده‌های اتمی و تنش‌های منطقه‌ای را از مسیر گفت‌وگو حل کند.
ایران: مقامات ایران حضور عمان را مثبت ارزیابی کرده‌اند. عباس عراقچی پس از دورهای مختلف گفت‌وگو، ضمن دفاع از مواضع هسته‌ای ایران، اعلام کرده پیشنهادهای مطرح‌ شده از سوی عمان «ظرفیت پیشرفت» در مذاکرات را افزایش داده است. وزارت امور خارجه و هیأت هسته‌ای ایران نیز بارها گفته‌اند آماده‌اند در صورت تعدیل «خطوط قرمز» دو طرف (مانند غنی‌سازی) مذاکرات را ادامه دهند. بااین‌حال، ایران تأکید کرده که امتیازات هسته‌ای خود را (به‌ویژه غنی‌سازی) نخواهد بخشید و در مقابل خواهان کاهش تحریم‌هاست.
آمریکا: مقامات آمریکایی نیز از نقش عمان قدردانی کرده‌اند. یک مقام ارشد دولت آمریکا پس از پنجمین دور گفت‌وگوها اعلام کرد مذاکرات «سازنده» بود و از «تسهیل‌گری مستمر» عمان تشکر کرد . به‌علاوه، پیش از آن آنتونی بلینکن، وزیر خارجه آمریکا در مهر ۱۴۰۲ از سلطان هیثم بابت کمک در نهایی‌سازی تبادل ۶ میلیارد دلار ایران سپاسگزاری و آن را «حیاتی» توصیف کرد. موضع رسمی کاخ سفید و وزارت خارجه آمریکا این است که کانال عمان برای ارتباط با تهران مفید و واشنگتن مایل به ادامه آن است.

تحلیل اثرگذاری تلاش‌های عمان بر کاهش تنش‌ها و گشودن مسیر دیپلماتیک
تلاش‌های عمان در میانه‌داری تهران و واشنگتن تاکنون در کاهش تنش‌ها و باز کردن مسیرهای دیپلماتیک جدید مؤثر بوده است. از سوی دیگر، برخی ناظران معتقدند تأکید عمان بر دیپلماسی می‌تواند قطب‌های جنگ احتمالی را کاهش دهد. همان‌گونه که یک مقام عمانی گفته است، این کشور «علاقه‌مند به کاهش تنش‌ها» و جلوگیری از گسترش بحران‌های منطقه‌ای است.
به‌طور خلاصه، می‌توان گفت میانجی‌گری عمان باعث شده دیپلماسی هسته‌ای دوباره احیا شود و از رویارویی نظامی دوری شود. هرچند مذاکرات هنوز به توافق قطعی نرسیده، اما گشایش مجدد کانال عمانی منجر به دیدارهای مکرر، ارائه طرح‌های ملموس و ایجاد اجماع اولیه بین تهران و واشنگتن شده است. کارشناسان تأکید می‌کنند ادامه این روند دیپلماتیک می‌تواند فرصت‌های تازه‌ای برای کاهش تحریم‌ها و پایدارسازی برجام فراهم آورد. در نهایت، نقش عمان در این فرآیند، تداوم سنت دیپلماتیک منطقه‌ای این کشور را نشان می‌دهد که هدف آن «کاهش تعارض و پیشبرد گفت‌وگو» در خاورمیانه است.

عمان، بیش از یک میانجی‌گر
نقش عمان در مذاکرات غیرمستقیم میان ایران و آمریکا، صرفا به تسهیل‌گری یا انتقال پیام‌ها محدود نمی‌شود. مسقط در دهه‌های گذشته، نه‌تنها میزبان گفت‌وگوهای محرمانه و زمینه‌ساز گشایش‌های دیپلماتیک بوده، بلکه به ‌دلیل اعتماد دوجانبه و استقلال سیاسی‌اش، توانسته تأثیرگذار بر جهت‌گیری کلی روابط تهران و واشنگتن باشد.
برخلاف بسیاری از کشورهای منطقه که واسطه‌گری‌شان آغشته به رقابت‌های ژئوپلیتیکی یا وابستگی‌های ائتلافی است، عمان با پیروی از سیاست «بی‌طرفی فعال» توانسته جایگاهی منحصربه‌فرد به ‌دست آورد - جایگاهی که نه‌ فقط میانجی، بلکه به‌مثابه معمار فضای گفت‌وگو عمل می‌کند. عمان در عمل نقشی ترکیبی ایفا کرده: از تسهیل انتقال پیام تا طراحی مسیرهای ابتکاری برای خروج از بن‌بست دیپلماتیک.
از نگاه ایران، مسقط نه ‌فقط یک واسطه، بلکه شریک دیپلماتیکی است که منافعش در ثبات منطقه و کاهش فشارهای تنش‌آفرین با غرب تعریف می‌شود. از نگاه آمریکا نیز عمان یک درگاه معتبر برای سنجش نیت‌های تهران و آزمودن ابتکارهای تازه دیپلماتیک است. در این چارچوب، می‌توان گفت عمان نه فقط میانجی‌گر که نقش‌آفرینی مؤثر در شکل‌دهی به الگوی تعامل ایران و آمریکا دارد - نقشی که اگر به‌ درستی حمایت شود، می‌تواند از دل بحرانی فرسایشی، فرصتی پایدار برای صلح و توافق بسازد.