جدال اردوغان-نتانیاهو جنگ بعدی منطقه را کلید می‌زند؟

اکو ايران

بروزرسانی 1404/04/28 - 14:45

جدال اردوغان-نتانیاهو جنگ بعدی منطقه را کلید می‌زند؟

اکو ایران/متن پیش رو در اکو ایران منتشر شده و بازنشرش در آخرین خبر به معنای تاییدش نیست

در حالی که اسرائیل و ترکیه در نگاهشان به معماری امنیتی آینده منطقه اختلاف عمیق دارند، برخی اهداف مشترک نیز دارند.

به نظر می‌رسد تغییر آرایش سیاسی در خاورمیانه پس از ۷ اکتبر، تهدید و فرصت‌های راهبردی را هم برای ترکیه و هم برای اسرائیل بازتنظیم کرده و وقایع اخیر این تغییر را بیش از پیش تسریع کرده است.

واکنش‌های اخیر آنکارا بیشتر نشان‌دهنده یک موازنه‌سازی راهبردی است تا یک منفعت‌طلبی فرصت‌جویانه صرف؛ موازنه‌ای که بین برداشت‌های بلندمدت و درهم‌تنیده از تهدید و آرزوهای منطقه‌ای سنجیده می‌شود.

وضعیت فعلی روابط دوجانبه
با وجود تلاش‌هایی برای ترمیم روابط ترکیه و اسرائیل پس از سفر رئیس رژیم اسرائیل، اسحاق هرتزوگ، به آنکارا در مارس ۲۰۲۲، این روابط با تشدید اقدامات نظامی اسرائیل در غزه پس از حملات حماس در ۷ اکتبر ۲۰۲۳ به‌شدت افول کرد.

رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه، از سرسخت‌ترین منتقدان کابینه فعلی اسرائیل به رهبری بنیامین نتانیاهو است. در ۲ مه ۲۰۲۴، ترکیه محدودیت کامل صادرات و واردات علیه اسرائیل را اعلام کرد و دلیل آن را امتناع اسرائیل از اجازه به ترکیه برای ارسال کمک‌های بشردوستانه هوایی عنوان کرد. این اقدام پس از محدودیت صادراتی دیگری انجام شد که در آوریل علیه اسرائیل اعمال شد و ۵۴ گروه کالایی از جمله فولاد و سیمان را هدف قرار داد.

در پاسخ به ادعاهایی مبنی بر اینکه نفت جمهوری آذربایجان همچنان از طریق خط لوله باکو–تفلیس–جیهان به اسرائیل می‌رسد، وزارت انرژی ترکیه به‌ طور مستمر تکذیب کرده که از زمان اجرایی شدن این محدودیت‌ها در ماه مه گذشته، هیچ نفت‌کشی به مقصد اسرائیل بندر جیهان را ترک کرده باشد. وزارت بازرگانی ترکیه نیز رسماً این ادعاها را رد و آنها را «کاملاً نادرست» توصیف کرده است.

برای اسرائیل، روایت تداوم روابط پنهانی با ترکیه این پیام را منتقل می‌کند که این رژیم به تحریم تجاری اعلام‌شده از سوی آنکارا بی‌تفاوت است. مواردی که منابع ترکیه‌ای خود به تعامل اشاره کرده‌اند، به مذاکرات فنی در جمهوری آذربایجان مربوط می‌شود که طی آن دو طرف درباره سازوکار کاهش تنش در سوریه گفتگو کردند. این امر نشان می‌دهد هرچند روابط سیاسی به‌شدت پرتنش باقی مانده، اما کانال‌های تعامل عمل‌گرایانه، به‌ویژه جایی که بازیگران ثالثی مثل جمهوری آذربایجان یا ایالات متحده منافع دارند همچنان برقرار است. با این حال، احیای روابط ترکیه و اسرائیل در کوتاه‌مدت بسیار بعید به نظر می‌رسد.

در ۱۳ ژوئن، آنکارا حمله اسرائیل به ایران را محکوم کرد و آن را نقض آشکار حقوق بین‌الملل خواند، اما از شدت موضع‌گیری‌های لفظی بیشتر خودداری کرد، احتمالاً برای حفظ مقداری انعطاف‌پذیری دیپلماتیک و پرهیز از رویارویی مستقیم با ایالات متحده. در عرصه داخلی، یک‌جانبه‌گرایی نظامی اسرائیل به‌طور فزاینده‌ای موضع دفاعی جسورانه ترکیه را تقویت می‌کند و موجب تلاش‌های بیشتر برای تقویت ظرفیت‌های بومی دفاعی این کشور شده است.

در حالی که اسرائیل و ترکیه در نگاهشان به معماری امنیتی آینده منطقه اختلاف عمیق دارند، برخی اهداف مشترک نیز دارند: تلاش برای محدود کردن نفوذ ایران در منطقه، به‌ویژه در سوریه، و عدم پذیرش حضور دشمن در مرزهایشان.

رقابت در ساخت ائتلاف‌های منطقه‌ای
برای اسرائیل و ایران، این وقفه کنونی فرصتی است برای بازتعریف روایت‌های پس از جنگ و تقویت متحدان منطقه‌ای به‌عنوان نوعی بازدارندگی راهبردی. ترکیه می‌تواند در این معادله نقشی بازدارنده یا حمایتی ایفا کند، چرا که هر یک از طرفین تلاش می‌کنند با جلب حمایت بازیگران منطقه‌ای، اثرات انزوای دیپلماتیک خود را کاهش دهند. آنکارا ممکن است از نفوذ دیپلماتیک خود برای به چالش کشیدن تلاش‌های اسرائیل جهت برقراری دوباره ارتباط با کشورهای عربی استفاده کند، به‌ویژه در پرتو نشانه‌هایی که حاکی از تلاش‌های اسرائیل برای نزدیک‌شدن به سوریه و لبنان ذیل چارچوب گسترده‌تر «پیمان ابراهیم» است. با این حال، با توجه به بحران انسانی جاری در غزه و موضع قاطع عربستان سعودی مبنی بر اینکه عادی‌سازی روابط با اسرائیل بدون گام برگشت‌ناپذیر به‌سوی تشکیل کشور فلسطین ممکن نیست، تلاش اسرائیل برای عادی‌سازی روابط بعید به‌نظر می‌رسد.

برای مقابله با لفاظی‌های تنش‌زای برخی محافل اسرائیلی، آنکارا به‌احتمال زیاد تلاش خواهد کرد ارزش راهبردی خود را برای ایالات متحده و متحدان اروپایی به‌عنوان یک عضو ناتو، اقتصاد گروه ۲۰ و نامزد (هرچند متوقف‌شده) اتحادیه اروپا برجسته کند و خود را به‌عنوان یک بازیگر منطقه‌ای معرفی کند که همزمان از درگیری مستقیم نظامی اجتناب می‌کند و فضای لازم برای تنش‌زدایی دیپلماتیک را فراهم می‌سازد.

با این حال، مخالفت ترکیه با اقدامات نظامی اسرائیل نباید به‌ اشتباه به‌عنوان هم‌سویی یا تأیید ضمنی بلندپروازی‌های هسته‌ای ایران تلقی شود. روابط ترکیه و ایران پیچیده است. هر دو کشور خود را قدرت‌های منطقه‌ای می‌دانند، اما از زمان امضای معاهده ۱۶۳۹ عثمانی–صفوی تاکنون از رویارویی نظامی مستقیم اجتناب کرده‌اند.

در ۴ ژوئیه ۲۰۲۵، رجب طیب اردوغان رئیس‌جمهور ترکیه در نشست اخیر سازمان همکاری اقتصادی اکو که در خان‌کندی آذربایجان برگزار شد شرکت کرد. در اولین سفر خارجی خود پس از درگیری‌ها، مسعود پزشکیان رئیس‌جمهور ایران نیز در این نشست حضور داشت و در کنار اردوغان و الهام علی‌اف رئیس‌جمهور آذربایجان عکس گرفت. پیام آشکار این حضور، نمایش جبهه‌ای مشترک به زیان اسرائیل بود.

با این حال، هرچند آذربایجان، ایران و ترکیه مجموعه‌ای پیچیده از منافع مشترک دارند، اما ائتلافی واحد نیستند. آذربایجان از منظر آنکارا یک کشور ترک‌تبار برادر به‌شمار می‌آید، اما در جنگ ۲۰۲۰ با ارمنستان و در ۲۰۲۳ که باکو کنترل منطقه مورد مناقشه قره‌باغ را به‌دست آورد، تسلیحات اسرائیلی دریافت کرد. در ماه‌های اخیر، گمانه‌زنی‌هایی افزایش یافته که آذربایجان ممکن است به ائتلاف توافقات ابراهیم که با میانجی‌گری ایالات متحده شکل گرفته بپیوندد.

این پیچیدگی گواهی است بر مرزهای مبهم، منافع تجاری درهم‌تنیده و دیپلماسی معاملاتی و عقب‌نشینی تدریجی از دوگانه‌های پیشین «یا ما یا آنها».

مسئله کردها در روابط ترکیه–اسرائیل
اگر تنش‌ها بین ترکیه و اسرائیل به یک رویارویی نظامی برسد، به‌احتمال زیاد جرقه آن در سوریه زده خواهد شد. آنکارا حاضر نیست نفوذ خود را در این کشور واگذار کند، چه در برابر نفوذ احتمالی ایران از طریق شبکه‌های مخفی و چه در برابر تثبیت حضور نظامی اسرائیل. اسرائیل، کاهش حضور نظامیان آمریکایی در سوریه را به‌عنوان یک پیروزی برای ترکیه و یک شکست برای خود تلقی می‌کند.

حمایت اسرائیل از کردها، گروهی که خصومت کمتری نسبت به اسرائیل دارند، پس از سقوط حکومت بشار اسد در سوریه افزایش یافته است. گیدئون ساعر وزیر خارجه اسرائیل کردها را «متحد طبیعی» خوانده و گفته: «در منطقه‌ای که ما همیشه اقلیت هستیم، اتحادهای طبیعی‌مان با سایر اقلیت‌ها خواهد بود.»

نقشه‌ای از آنچه «طرح سپر ابراهیم» خوانده می‌شود که توسط یک پلتفرم اسرائیلی تدوین شده، قلمرو دولت اقلیم کردستان عراق را به‌عنوان «شریک ائتلاف ابراهیم» مشخص کرده است؛ شبکه‌ای که همچنین شامل مصر، اردن و امضاکنندگان توافق‌نامه‌های ابراهیم در سال ۲۰۲۰ می‌شود.

آنکارا بدون تردید نسبت به تلاش‌های احتمالی اسرائیل برای ترویج آرمان‌های جدایی‌طلبانه کردها در عراق و سوریه هوشیار است و درصدد جلوگیری از آن است که جناح‌های کردی، چه از سوی اسرائیل و چه ایران، به‌عنوان نیروی متحد یا اهرم فشار علیه ترکیه مورد استفاده قرار گیرند. ترکیه هم‌اکنون به‌دنبال خلع سلاح حزب کارگران کردستان (پ‌ک‌ک) است که اثرات دومینووار در آن‌سوی مرزهای ترکیه در عراق، سوریه و ایران خواهد داشت.

جنگ بعدی؟
در منطقه، کمتر کسی باور دارد که درگیری ایران و اسرائیل به پایان قطعی رسیده باشد. تاریخ یک مشابهت هشدارآمیز پیش چشم ما می‌گذارد: جنگ شش‌روزه ۱۹۶۷ تنها شش سال بعد با جنگ یوم کیپور دنبال شد. بازگشت به دیپلماسی هسته‌ای تحت فشار ایالات متحده، همراه با ضرورت حل‌وفصل سیاسی فوری وضعیت غزه و کرانه باختری، می‌تواند وضعیت کنونی خصومت معلق را دگرگون کند.

با این حال، این واقعیت که هم اسرائیل و هم ایران خطوط قرمزی را که پیش‌تر غیرقابل عبور می‌دانستند با انجام حملات مستقیم شکسته‌اند، نشان می‌دهد آستانه تشدید درگیری‌های آینده به‌طور دائمی کاهش یافته است. یک دور جدید از مناقشه همچنان امکان دارد.

در کوتاه‌مدت، رویارویی نظامی مستقیم بین ترکیه و اسرائیل، سناریویی با احتمال پایین محسوب می‌شود. پیامدهای راهبردی حمله به ترکیه که عضو ناتو است، به‌طور چشمگیری با کارزار قبلی اسرائیل متفاوت خواهد بود. هر دو طرف به‌خوبی از پیچیدگی‌های عملیاتی و عواقب بالقوه اقدامات نظامی یا اطلاعاتی آگاه هستند، به‌ویژه در پرتو خطر بالای محاسبات اشتباه.

برنامه‌ریزان امنیتی در هر دو سو احتمالاً محتاط خواهند ماند و می‌دانند هر تصمیمی برای تشدید تنش یا تضعیف سازوکارهای موجود جلوگیری از درگیری، هزینه‌های سیاسی و عملیاتی زیادی خواهد داشت. در مقایسه با رویارویی مستقیم، خطر نزدیک‌تر احتمالاً به «فعالیت‌های منطقه خاکستری» میان ترکیه و اسرائیل مربوط می‌شود.

در حالی که چشم‌انداز عادی‌سازی رسمی روابط اسرائیل با لبنان یا سوریه همچنان بسیار بعید است، ایجاد یک سازوکار عملی عدم‌تجاوز، به‌ویژه از نگاه دمشق، می‌تواند تأثیرگذار باشد. برای سوری‌هایی که از جنگ خسته شده‌اند، پرهیز از تقابل ترکیه–اسرائیل در خاک خود، گامی مهم به‌سوی ثبات به‌شمار خواهد آمد و چرخه خشونت‌ها را مختل خواهد کرد.

در بلندمدت، پیامدهای وقایع اخیر می‌تواند هم ائتلاف‌های دوجانبه و هم چندجانبه در سراسر خاورمیانه را بازتعریف کند و ثبات پایدار منطقه در گرو همراهی فعال بازیگران محلی خواهد بود.