برگزیده

ایران در آستانه روز صفر آب

دنياي اقتصاد

بروزرسانی 1404/04/31 - 10:45

دنیای اقتصاد/متن پیش رو در دنیای اقتصاد منتشر شده و بازنشرش در آخرین خبر به معنای تاییدش نیست

فاطمه نصیری| در حال حاضر ایران به‌دلیل ترکیبی از عوامل طبیعی مانند کمبود بارش و تغییرات آب‌هوایی و عوامل انسانی مانند مدیریت ناکارآمد و بهره‌برداری بیش از حد از منابع آبی دچار بحران کمبود آب شده است. در روزهای گذشته بسیاری از شهروندان ساکن در مناطق مختلف استان تهران و البرز با افت فشار و قطعی آب مواجه شده‌اند. در چنین شرایطی نهادهای رسمی اعلام کردند که کاهش بارش‌های استان تهران در ۶۰سال اخیر بی‌سابقه بوده و سدهای تامین‌کننده آب تهران در پایین‌ترین وضعیت خود قرار دارند؛ بنابراین موثرترین راهکار برای سازگاری با شرایط فعلی مدیریت مصرف و کاهش حداقل ۲۰درصدی در مصارف مشترکان است.

همان‌گونه که سیاستگذاری‌های دولت در دهه‌های گذشته در مصرف بی‌رویه آب، کشاورزی نامناسب و برداشت بی‌رویه از سفره‌های آب زیرزمینی موثر بوده، در حال حاضر نیز باید اقداماتی فوری از سوی دولت برای عبور از بحران فعلی صورت بگیرد. کارشناسان معتقدند که ایجاد محدودیت‌های مصرف به‌صورت برنامه‌ریزی‌شده، ایجاد کمپین‌های آگاهی بخشی با هدف کاهش مصرف آب در بخش خانگی، اولویت‌بندی مصارف برای تامین آب آشامیدنی در بخش‌های حیاتی، تعمیر زیرساخت‌ها برای جلوگیری از اتلاف منابع آب و در نهایت شناسایی و تعطیلی چاه‌های غیرقانونی از جمله مهم‌ترین اقدامات موردنیاز کوتاه‌مدت برای عبور از شرایط فعلی است. تجربه کیپ‌تاون نشان می‌دهد که می‌توان با اقدامات فوری و منسجم مانند سهمیه‌بندی آب و آگاهی‌بخشی گسترده، از رسیدن به نقطه فروپاشی کامل منابع آبی یا همان«روز صفر آب»، یعنی روزی که منابع آبی شهر به صفر می‌رسید، جلوگیری کرد.

با این حال، برای حل پایدار این بحران، ایران باید به مدیریت یکپارچه منابع آب، اصلاحات کشاورزی و توسعه زیرساخت‌های پایدار روی آورد. این اقدامات نیازمند همکاری گسترده بین دولت و جامعه است تا از پیامدهای اجتماعی و اقتصادی این بحران جلوگیری شود.

بحران تا پایان تابستان ادامه دارد
در روزهای گذشته بسیاری از شهروندان ساکن استان تهران و البرز با قطعی آب مواجه شده‌اند. تحقیقات میدانی نشان می‌دهد که قطعی و افت فشار آب در ساعت‌های طولانی در برخی از مناطق خاص تهران رخ می‌دهد. همزمان با آغاز این قطعی‌ها، شرکت آب و فاضلاب استان تهران با صدور اطلاعیه‌ای اعلام کرد: «خشکسالی‌های پنج سال اخیر و کاهش بارش‌های استان تهران در سال آبی جاری که در ۶۰سال اخیر بی‌سابقه بوده است، به‌شدت منابع آبی تهران را تحت تاثیر قرار داده به‌گونه‌ای‌که هم‌اکنون ذخایر موجود در سدهای تامین‌کننده آب تهران در پایین‌ترین وضعیت خود در یک قرن اخیر قرار دارد.» با وجود اشاره نهادهای مختلف به لزوم صرفه‌جویی حداقل ۲۰درصدی در مصارف آب در شرایط فعلی، برنامه‌‌ای منسجم و شفاف برای مدیریت منابع آبی تدوین و اعلام نشده است. برای مثال در روزهای گذشته علی سیدزاده، مدیرکل دفتر مدیریت مصرف آبفای کشور اعلام کرد که «به هیچ‌وجه برنامه‌ای برای نوبت‌بندی و قطع برنامه‌ریزی‌شده آب نخواهیم داشت؛ اما در برخی مناطق تهران مدیریت فشار اعمال خواهد شد.» نکته قابل توجه آن است که برنامه‌ریزی دقیق برای مدیریت منابع در مناطقی که با کمبود آب مواجه هستند، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.

یکی از شکایت‌های اصلی شهروندانی که در روزهای گذشته با قطعی آب مواجه شده‌اند، عدم اطلاع‌رسانی شفاف و دقیق درباره زمان قطعی آب و همچنین ابهام در چشم‌انداز حل بحران فعلی است. به عبارت دیگر انتظار می‌رود در شرایطی که شهری مانند تهران با بحران کمبود آب مواجه شده، شرکت آب و فاضلاب به جای تکذیب برنامه‌ قطعی‌های برنامه‌ریزی‌شده، باید برنامه‌ریزی دقیقی برای عبور از بحران داشته باشد و این برنامه را به صورت شفاف به شهروندان اعلام کند.

خبرنگار «دنیای اقتصاد» برای سنجش صحت این ادعا یعنی نبود برنامه‌ای برای قطع آب و تاکید بر مدیریت فشار آب، با سامانه ارتباط با مشتریان شرکت آب و فاضلاب تماس گرفت. زمان انتظار برای ارتباط با اپراتور این سامانه بیش از ۳۰دقیقه به طول انجامید. پس از برقراری ارتباط کارشناس این سازمان ضمن تایید قطع بودن آب در خیابان ۱۲فروردین گفت: « برنامه‌‌ای وجود ندارد؛ قطعی آب تا پایان تابستان ادامه خواهد داشت.» بنابراین تا لحظه فعلی، نهادهای رسمی با اطلاع از قطعی آب گسترده، صرفا آن را انکار کرده‌اند. این انکار احتمالا حرکتی در مسیر حذف صورت‌مساله‌ای است که نیاز به برنامه‌ریزی، اطلاع‌رسانی و در نهایت انجام اقدامات لازم برای عبور از بحران فعلی است.

با این حال روز گذشته مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور نیز بر لزوم اطلاع‌رسانی نسبت به بحران آب تاکید کرد و گفت: «بحران آب از آنچه امروز درباره آن صحبت می‌شود، جدی‌تر است و اگر از امروز فکری عاجل نکنیم، در آینده با شرایطی مواجه می‌شویم که نمی‌توان هیچ علاجی برای آن یافت.»

تعویق روز صفر آب
ایران تنها کشوری نیست که به‌صورت گسترده دچار بحران کم‌آبی شده است. کیپ‌تاون دومین شهر پرجمعیت آفریقای جنوبی است که بین سال‌های ۲۰۱۵ تا ۲۰۱۸ به‌دلیل خشکسالی شدید ناشی از تغییرات اقلیمی و پدیده ال‌نینو دچار بحران آب شد. کمبود منابع آبی به دلیل وجود عواملی مانند رشد جمعیت، و مدیریت ناکارآمد منابع تشدید شد. تداوم این وضعیت وخیم در منابع آبی به تعریف «روز صفر آب» یعنی روزی که منابع آبی شهر به صفر می‌رسد، منجر شد. پیش‌بینی می‌شد که در آوریل سال ۲۰۱۸ سطح آب‌ها به کمتر از ۱۳.۵درصد برسد و تامین آبی شهری به‌طور کامل قطع شود که تهدیدی بزرگی برای شهر به حساب می‌آمد.

برای مقابله با این بحران قریب‌الوقوع، اقدامات متعددی به اجرا در آمد که نقش کلیدی در موفقیت شهر در عبور از این چالش داشت. از جمله این اقدامات، ایجاد محدودیت شدید برای مصرف آب بود که به موجب آن هر فرد ملزم به مصرف تنها ۵۰لیتر آب در روز شد و این امر به صرفه‌جویی قابل‌توجهی انجامید. همزمان، کمپین‌های گسترده آگاهی‌بخشی از طریق برنامه‌های آموزشی و رسانه‌ای، مردم را به کاهش مصرف ترغیب و به تغییر رفتار عمومی کمک زیادی کرد. مدیریت فشار آب در شبکه‌های شهری نیز با افت فشار، به کاهش کلی مصرف و نشت آب کمک کرد. علاوه بر این، در بخش کشاورزی نیز اصلاحاتی مانند آبیاری قطره‌ای و تغییر الگوی کشت، مصرف آب را بهینه کرد. در نتیجه، مجموعه این اقدامات، کیپ‌تاون را قادر ساخت تا از «روز صفر»عبور کند و سطح آب سدها بهبود یابد. این تجربه نشان می‌دهد که همکاری جامعه، مدیریت یکپارچه منابع و استفاده از فناوری‌های نوین می‌تواند بحران‌های آبی را مهار کند.

بازیگر اصلی حل بحران آب
نگاهی به تحولات کشور در سال‌های گذشته نشان می‌دهد که نقش دولت‌ها در شکل‌گیری و تشدید بحران کمبود آب کشور انکار ناپذیر است. در توضیح این مساله می‌توان به مساله قیمت‌گذاری آب توسط دولت اشاره کرد. در دهه‌های گذشته قیمت آب در ایران با توجه به موجودی منابع کشور تعیین نشده و همین مساله یکی از ریشه‌های اصلی شکل‌گیری الگوی مصرفی فعلی آب در کشور است. به عبارت دیگر پایین بودن قیمت آب موجب شده تا افزایش مصرف بی‌رویه هم در بخش خانگی و هم در بخش کشاورزی تشویق شود. در حال حاضر بسیاری از شهروندان حاضر هستند که بهای واقعی آب را بپردازند؛ اما با چالش قطعی آن مواجه نباشند. این در حالی است که سیاستگذاری دولت‌ها در زمینه تعیین قیمت و میزان عرضه آب، این حق انتخاب را از شهروندان ایرانی سلب کرده است. علاوه بر این عدم نظارت‌های مورد نیاز از منابع آب‌های زیر زمینی که موجب از بین رفتن پس‌انداز آبی کشور برای عبور از بحران فعلی می‌شود، ریشه در تصمیمات دولت‌ها دارد. بنابراین همان‌گونه که دولت در ایجاد بحران فعلی نقش کلیدی دارد، مسوولیت اصلی برای حل و برون‌رفت از این بحران نیز بر عهده خود او است. این عبارت به معنای بازنگری جدی در رویکرد‌های گذشته و قدم برداشتن در مسیرهای جدید برای دستیابی به پایداری آبی در کشور است.

نیاز به تخصیص مجدد منابع
با توجه به وضعیت فعلی، پرداختن به راهکارهای کوتاه‌مدت از اهمیت بالایی برخوردار است. اعمال مقررات سخت‌گیرانه برای کاهش مصرف آب در بخش‌های خانگی، صنعتی و کشاورزی نخستین گام اساسی در کنترل بحران است. به عنوان مثال جلوگیری از آبیاری غیرضروری فضای سبز می‌تواند حجم قابل‌توجهی از آب مصرفی روزانه را آزاد کند. همچنین در شرایط فعلی باید کمپین‌های گسترده آگاهی‌بخشی از طریق ابزارهای اطلاع‌رسانی با هدف درک بهتر اهمیت صرفه‌جویی، به وجود بیاید.

علاوه بر این تخصیص مجدد منابع آب باید به‌نحو دقیق‌تری صورت گیرد. اولویت‌بندی مصارف، به‌ویژه تامین آب آشامیدنی برای و بخش‌های حیاتی مانند، خانه‌ها، بیمارستان‌ها، صنایع دارویی و خطوط تولید مواد غذایی، باید مقدم بر مصارف ثانویه باشد. همزمان، تعمیر سریع و جامع زیرساخت‌های آب‌رسانی شامل خطوط انتقال، مخازن و شبکه توزیع شهری، برای کاهش نشت و تلفات آب ضروری است.

در نهایت، مدیریت چاه‌های غیرقانونی باید با اولویت بالا انجام شود. شناسایی دقیق، ردیابی و تعطیلی فوری چاه‌هایی که بدون مجوز و نظارت از سفره‌های زیرزمینی استفاده می‌کنند، می‌تواند از تخلیه بی‌رویه منابع آب زیرزمینی جلوگیری کند. این ترکیب هماهنگ از ایجاد محدودیت در مصرف، آگاهی‌بخشی، بهینه‌سازی کشاورزی، اولویت‌بندی تخصیص، تعمیر زیرساخت و مقابله با برداشت غیرمجاز، در کوتاه‌مدت مهم‌ترین راهکارها برای عبور ایمن و سریع از بحران آب فعلی است. با این حال ایران باید در بلندمدت با مدیریت یکپارچه منابع مبتنی بر حوضه آبریز و تدوین سیاست ملی آب، تعادل میان نیازهای اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی را برقرار کند.