گامی روبه‌جلو، اما شکننده

شرق

بروزرسانی 1404/05/02 - 19:39

شرق/ متن پیش رو در شرق منتشر شده و بازنشرش در آخرین خبر به معنای تاییدش نیست

مهدی بازرگان| در آستانه مذاکرات هسته‌ای ایران با تروئیکای اروپایی (فرانسه، آلمان و بریتانیا) در سوم مرداد ۱۴۰۴ در استانبول، تحرکات دیپلماتیک ایران، روسیه و چین نشان‌دهنده تلاشی هماهنگ برای مقابله با فشارهای غرب، به‌ویژه تهدید فعال‌سازی مکانیسم ماشه در قطع‌نامه ۲۲۳۱ شورای امنیت است که می‌تواند تحریم‌های بین‌المللی را علیه ایران بازگرداند و به انزوای اقتصادی و سیاسی تهران منجر شود. حملات اخیر اسرائیل و آمریکا به تأسیسات هسته‌ای ایران و سکوت آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در قبال این اقدامات، باعث تعلیق همکاری‌های داوطلبانه ایران با آژانس و افزایش تنش‌ها شده است.

‌میخائیل اولیانوف‌، نماینده روسیه، از دیدار با ‌رافائل گروسی‌، مدیرکل آژانس، برای بحث درباره ایران و اوکراین خبر داد. این دیدار پیش از مذاکرات استانبول با حضور ‌مجید تخت‌روانچی‌ و ‌کاظم غریب‌آبادی‌ از ایران برگزار شد. هم‌زمان، نشستی سه‌جانبه در تهران میان ایران، روسیه و چین برای هماهنگی مواضع در مذاکرات هسته‌ای و رفع تحریم‌ها تشکیل شد و طرفین بر تداوم رایزنی‌ها تأکید کردند.

منوچهر متکی، نماینده مجلس ایران، هشدار داد ‌در صورت فعال‌سازی مکانیسم ماشه، مجلس طرح خروج از NPT را ظرف ۲۴ ساعت تصویب خواهد کرد. او آژانس را به حمایت از منافع کشورهای دارای سلاح هسته‌ای متهم کرد، مذاکرات ۲۲‌ساله با غرب را بی‌نتیجه خواند و تأکید کرد که ایران ضرورتی برای ادامه عضویت در NPT نمی‌بیند. این تحولات نشان‌دهنده عزم ایران برای دفاع از حقوق هسته‌ای خود در برابر فشارهای بین‌المللی است. برای بررسی ابعاد این مذاکرات، چشم‌اندازهای آن و چالش‌های پیش‌رو، «شرق» به گفت‌وگویی با کارشناسان پرداخته است.

سیدجلال ساداتیان: چشم‌انداز مذاکرات مبهم است
سیدجلال ساداتیان در ابتدای گپ‌و‌گفت خود با «شرق»، از اهمیت بالای رایزنی‌های فشرده ایران با متحدانش، یعنی روسیه و چین، سخن گفت و این تحرکات را نشانه‌ای از اراده تهران برای نوعی موازنه‌سازی در برابر فشارهای غرب دانست. سفیر اسبق ایران در انگلستان، با اشاره به دیدار اخیر میخائیل اولیانوف، نماینده روسیه در سازمان‌های بین‌المللی، با رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، این دیدار را تلاشی برای کاستن از فشارهای آژانس بر ایران در آستانه دور جدید مذاکرات استانبول توصیف کرد. این در حالی است که ایران، پس از حملات اخیر اسرائیل و آمریکا به تأسیسات هسته‌ای‌اش و سکوت معنادار آژانس، همکاری‌های داوطلبانه خود با این نهاد را به حالت تعلیق درآورده است.

این استاد دانشگاه با نگاهی محتاطانه، مذاکرات پیش‌رو در استانبول را نقطه عطفی در مسیر دیپلماسی هسته‌ای ایران خواند. به گفته نماینده ادوار مجلس، حضور چهره‌هایی همچون مجید تخت‌روانچی و کاظم غریب‌آبادی در این مذاکرات، نشان‌دهنده عزم ایران برای دفاع از حقوقش در برابر فشارهای غرب است. تحلیلگر ارشد حوزه بین‌الملل، نشست روز سه‌شنبه تهران با حضور نمایندگان ایران، روسیه و چین را گامی هوشمندانه برای هماهنگی مواضع دانست و افزود: «ایران با این نشست نشان داد‌ تنها به میدان مذاکره نمی‌رود. این هماهنگی با متحدان، پیامی روشن به اروپا و آمریکا دارد که تهران از موضع قدرت وارد گفت‌وگوها خواهد شد». ساداتیان معتقد است ایران کماکان مسیر قبلی را در گفت‌وگوها پیاده می‌کند و در این مذاکرات به دنبال رفع تحریم‌ها و تضمین‌هایی برای جلوگیری از تکرار تجربه‌های تلخ گذشته به‌خصوص تجاوز اسرائیل است.

نماینده ادوار مجلس‌ سپس به تهدید مکانیسم ماشه‌ که در قطع‌نامه ۲۲۳۱ شورای امنیت پیش‌بینی شده است، اشاره ‌و آن را شمشیری آویخته بر سر ایران توصیف کرد. این مکانیسم می‌تواند تحریم‌های بین‌المللی را بازگرداند و تهران را در تنگنای اقتصادی و سیاسی قرار دهد. بنابراین سفیر اسبق ایران در انگلستان با اشاره به اظهارات منوچهر متکی، نماینده مجلس که از آمادگی مجلس برای تصویب طرح خروج از معاهده NPT در صورت فعال‌سازی ماشه خبر داده بود، این موضع را واکنشی به ناکامی مذاکرات ۲۲‌ساله با غرب دانست و تصریح کرد:‌ «این تهدید، هشداری جدی به غرب است که بازی یک‌طرفه دیگر برای ایران پذیرفتنی نیست. وقتی آژانس در برابر تجاوزات به تأسیسات هسته‌ای ایران سکوت می‌کند، چگونه می‌توان به بی‌طرفی آن اعتماد کرد؟». اما به اذعان وی، ادامه مواضع این‌چنینی تبعات خاص خود را هم دارد.

این استاد دانشگاه با انتقاد از عملکرد آژانس، گروسی را به همسویی با منافع قدرت‌های هسته‌ای متهم کرد و افزود:‌ «سکوت او در برابر حملات اسرائیل و آمریکا، اعتماد ایران به نهادهای بین‌المللی را به‌شدت خدشه‌دار کرده است». سفیر اسبق ایران در انگلستان تعلیق همکاری ایران با آژانس را پاسخی منطقی به این بی‌اعتمادی دانست و هشدار داد که فعال‌سازی مکانیسم ماشه می‌تواند به تشدید تنش‌ها و حتی خروج ایران از NPT منجر شود‌ که تبعات آن نه‌تنها برای منطقه، بلکه برای کل نظام بین‌الملل سنگین خواهد بود.

این دیپلمات پیشین با نگاهی به گذشته، مذاکرات طولانی‌مدت با غرب را به مسیری پرپیچ‌وخم تشبیه کرد که اراده‌ای پنهان برای محروم‌کردن ایران از حقوق هسته‌ای‌اش در آن دیده می‌شود. نماینده ادوار مجلس تأکید دارد که ایران، با تکیه بر توان داخلی و حمایت متحدانش، دیگر حاضر نیست در معاهده‌ای مانند NPT بماند که از حقوقش دفاع نمی‌کند. ساداتیان مذاکرات استانبول را فرصتی برای اروپا دانست تا استقلال خود را از فشارهای آمریکا نشان دهد و افزود: «اگر اروپا بخواهد بازیگر مستقلی باشد، باید از اهرم‌های فشار مانند ماشه فاصله بگیرد و به دنبال راه‌حلی عادلانه باشد».

در پایان، ساداتیان با خوش‌بینی محتاطانه‌ای به آینده دیپلماسی ایران نگریست. او دیپلماسی فعال تهران، از رایزنی‌های سه‌جانبه با روسیه و چین تا حضور قدرتمند در استانبول‌ را نشانه‌ای از بلوغ سیاسی ایران دانست که مصمم است از منافع ملی‌اش دفاع کند. به گفته این استاد دانشگاه، ایران در این مسیر نه‌تنها به دنبال رفع تحریم‌هاست، بلکه می‌خواهد قواعد بازی را به نفع عدالت و حقوق قانونی‌اش تغییر دهد. اما در نهایت ساداتیان تصریح می‌کند‌ «چشم‌انداز مذاکرات مبهم است».

جلال میرزایی: دستیابی به نتایج ملموس در مذاکرات، نیازمند اراده واقعی از سوی همه طرف‌هاست
جلال میرزایی ‌دیگر کارشناسی بود که در ابتدای گپ‌و‌گفت با «شرق»، تصمیم ایران برای ازسرگیری مذاکرات با تروئیکای اروپایی در استانبول را گامی مثبت و نشانه‌ای از بازگشت به عقلانیت در سیاست خارجی کشور دانست. این استاد دانشگاه تأکید کرد ‌پس از جنگ ۱۲‌روزه و فشارهای داخلی برای توقف هرگونه گفت‌وگو با طرف‌های غربی، اقدام وزارت امور خارجه در پیشبرد مذاکرات، حرکتی استراتژیک محسوب می‌شود. این تصمیم، به‌ویژه در شرایط کنونی که تنش‌ها میان ایران و غرب تشدید شده است، می‌تواند به‌عنوان تلاشی برای خروج از بن‌بست دیپلماتیک تلقی شود. به باور این نماینده ادوار مجلس، «برگزاری این نشست، حتی اگر به نتایجی ملموس منجر نشود، فرصتی برای ایران فراهم می‌کند تا مواضع خود را به‌صورت شفاف بیان کرده و از انزوای دیپلماتیک جلوگیری کند».

با‌این‌حال، میرزایی نسبت به تأثیرگذاری این مذاکرات در حل‌وفصل مسائل موجود ابراز تردید می‌کند. به اذعان وی، تجربه تاریخی نشان می‌دهد که کشورهای اروپایی پس از خروج ایالات متحده از برجام در سال ۲۰۱۸، نتوانستند تعهدات خود را برای تضمین منافع ایران در چارچوب این توافق عملی کنند. این ناکامی، همراه با تأثیرپذیری اروپا از سیاست‌های دولت جدید ایالات متحده تحت رهبری دونالد ترامپ، دامنه اثرگذاری تروئیکای اروپایی را در مذاکرات کنونی محدود کرده است. این استاد دانشگاه تأکید دارد که فقدان بحث‌های کافی در رسانه‌ها و محافل کارشناسی ایران درباره استراتژی مذاکراتی و اهداف دقیق این گفت‌وگوها، یکی از نقاط ضعف رویکرد کنونی است.

یکی از موضوعات محوری مذاکرات پیش‌رو در استانبول، تهدید تروئیکای اروپایی به فعال‌سازی مکانیسم ماشه است که می‌تواند به بازگشت خودکار تحریم‌های شورای امنیت علیه ایران منجر شود. میرزایی در ادامه گپ‌و‌گفتش، با اشاره به اظهارات اخیر مقامات اروپایی، از‌جمله یوهان وادفول، وزیر امور خارجه آلمان‌ که بر عزم اروپا برای یافتن راه‌حل دیپلماتیک تأکید کرده‌ اما هم‌زمان از احتمال فعال‌سازی این مکانیسم سخن گفته، معتقد است: «تصمیم‌گیری نهایی در این زمینه به‌شدت تحت تأثیر سیاست‌های ایالات متحده قرار دارد». مفسر حوزه سیاست خارجی استدلال می‌کند:‌ «اروپا، به دلیل عدم استقلال کامل در سیاست خارجی و وابستگی به تصمیمات واشنگتن، نمی‌تواند به‌تنهایی اقدامی قاطع در این راستا انجام دهد».

استاد علوم سیاسی با رد فرضیه‌ای که اروپا را به دلیل کنار گذاشته‌شدن از مذاکرات مستقیم ایران و آمریکا به سمت فعال‌سازی مکانیسم ماشه سوق می‌دهد، این دیدگاه را ساده‌سازی مسئله می‌داند. به عقیده وی، هرگونه اقدام اروپا در این زمینه، بدون هماهنگی با ایالات متحده غیرمحتمل است. نماینده ادوار مجلس همچنین به پیچیدگی‌های حقوقی فعال‌سازی مکانیسم ماشه اشاره‌ و تصریح می‌کند که کشورهای اروپایی، با توجه به عدم پایبندی خود به تعهدات برجامی پس از خروج آمریکا،‌ مشروعیت لازم را برای چنین اقدامی ندارند. این موضوع، به گفته وی، نیازمند بررسی دقیق توسط حقوق‌دانان بین‌المللی است تا ابعاد قانونی آن روشن شود.

یکی از جنبه‌های مورد تأکید میرزایی در ادامه گفت‌وگو با «شرق»، تأثیرات روانی و سیاسی تهدید مکرر اروپا به استفاده از مکانیسم ماشه است. به باور این استاد دانشگاه، تکرار این تهدیدها در ماه‌های اخیر، به‌ویژه پس از جنگ ۱۲‌روزه، به التهابات اقتصادی و اجتماعی در ایران دامن زده است. این تهدیدها‌، به‌عنوان ابزاری برای فشار دیپلماتیک، نه‌تنها به بی‌اعتمادی میان ایران و اروپا منجر شده، بلکه فضای مذاکرات را نیز مسموم کرده است. تحلیلگر حوزه بین‌الملل هشدار می‌دهد که این رویکرد می‌تواند به تشدید تنش‌ها و کاهش احتمال دستیابی به توافق منجر شود.

با‌این‌حال، نماینده ادوار مجلس خاطرنشان می‌کند: ‌«شرایط بین‌المللی نسبت به سال‌های ۲۰۱۳ و ۲۰۱۴، زمانی که اجماع جهانی علیه برنامه هسته‌ای ایران وجود داشت، تغییر کرده است. شکاف‌های عمیق میان قدرت‌های جهانی، از‌جمله اختلاف‌های میان روسیه، چین، اروپا و ایالات متحده، امکان بازتولید اجماع پیشین در شورای امنیت را کاهش داده است». با چنین برداشتی، میرزایی یادآور می‌شود‌: «این تغییرات به نفع ایران است و احتمال تأثیرگذاری تحریم‌های شورای امنیت در صورت بازگشت، مشابه گذشته نخواهد بود». استاد علوم سیاسی تأکید می‌کند که‌ «ایران باید از این شکاف‌ها به‌عنوان فرصتی برای تقویت موضع دیپلماتیک خود استفاده کند».

میرزایی در ارزیابی چشم‌انداز مذاکرات استانبول، عنوان کرد: این نشست می‌تواند به‌عنوان پلی برای انتقال مواضع ایران به ایالات متحده از طریق نمایندگان اروپایی عمل کند. تحلیلگر ارشد حوزه بین‌الملل تأکید دارد: «این مذاکرات، حتی اگر به توافق جامع منجر نشود، می‌تواند به تصمیم‌گیری منطقی‌تر واشنگتن در قبال برنامه هسته‌ای ایران کمک کند». به عقیده نماینده ادوار، «ایران باید از این فرصت برای ارائه مواضع خود به‌صورت شفاف و قاطع استفاده کند؛ به‌گونه‌ای که انتظارات یک‌جانبه غرب را به چالش بکشد و بر لزوم احترام متقابل در مذاکرات تأکید ورزد».

استاد علوم سیاسی‌ همچنین توصیه می‌کند که «ایران نباید حساب ویژه‌ای روی نقش اروپا به‌عنوان میانجی باز کند، بلکه باید با تکیه بر دیپلماسی فعال و چندجانبه، از حمایت کشورهایی مانند روسیه و چین بهره ببرد». میرزایی در ادامه می‌گوید: «ایران می‌تواند با استفاده از اهرم‌های دیپلماتیک و بهره‌گیری از اختلاف‌های موجود میان قدرت‌های جهانی، از شدت فشارهای ناشی از تهدید مکانیسم ماشه بکاهد». تحلیلگر ارشد حوزه بین‌الملل در پایان تأکید دارد: «مذاکرات استانبول، اگر با استراتژی مشخص و هماهنگی داخلی همراه باشد، می‌تواند به کاهش تنش‌ها و ایجاد فضایی برای گفت‌وگوهای بعدی کمک کند، اما دستیابی به نتایج ملموس نیازمند اراده واقعی از سوی همه طرف‌هاست».