اسنپ‌بک؛ تیغ تیز یا تفنگ بی‌فشنگ؟

آخرین خبر/ در پی تشدید اختلافات میان ایران و سه کشور اروپایی عضو برجام (فرانسه، آلمان و بریتانیا) بار دیگر سایه‌ی سنگین مکانیسم ماشه بر سر دیپلماسی هسته‌ای ایران سنگینی می‌کند. تروئیکای اروپایی در اقدامی کم‌سابقه، آشکارا هشدار داده‌اند که در صورت عدم بازگشت ایران به پایبندی کامل به تعهدات برجامی، فعال‌سازی این سازوکار را کلید خواهند زد؛ روندی که می‌تواند بازگشت خودکار تحریم‌های شورای امنیت را به‌دنبال داشته باشد. اما آیا این تهدید، صرفاً ابزاری برای فشار سیاسی است یا به‌راستی ظرفیت اجرایی دارد؟ و از آن‌سو ایران در برابر این موقعیت چه گزینه‌هایی پیش رو دارد؟

مکانیسم ماشه چیست؟

---

بازار

---

مکانیسم ماشه، یکی از پیچیده‌ترین ابزارهای تنبیهی در نظام حقوقی توافقات بین‌المللی است که در بندهای ۳۶ و ۳۷ برجام گنجانده شده و به طرف‌های این توافق اجازه می‌دهد در صورت نقض تعهدات از سوی یکی از اعضا، تحریم‌های شورای امنیت را از طریق یک فرایند چندمرحله‌ای به‌صورت خودکار بازگردانند. این روند با ارجاع اختلاف به کمیسیون مشترک آغاز می‌شود (با مهلت بررسی ۱۵ روزه)، سپس در صورت عدم حل اختلاف، موضوع به شورای وزیران یا هیأت مشورتی ارجاع داده می‌شود (با مهلت ۱۵ روز دیگر) و در نهایت در صورت تداوم اختلاف، پرونده بار دیگر به کمیسیون مشترک بازمی‌گردد (با ۵ روز فرصت اضافی). در مجموع، این روند بیش از ۳۰ روز فرجه قانونی را در بر می‌گیرد. اگر پس از طی این مراحل، قطعنامه‌ای برای تمدید تعلیق تحریم‌ها در شورای امنیت صادر نشود (یعنی ۹ رأی مثبت نداشته باشد یا یکی از اعضای دائم آن را وتو نکند)، تحریم‌ها به‌طور خودکار بازمی‌گردند. نکته کلیدی اینجاست که بازگشت تحریم‌ها در این فرآیند غیرقابل وتو است؛ هیچ عضو دائمی شورای امنیت نمی‌تواند مانع آن شود.

چشم‌انداز مبهم

بر اساس گزارش‌های رسمی و تحلیل‌های منتشرشده، تروئیکای اروپایی هشدار داده‌اند که در صورت عدم همکاری مؤثر ایران با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و عدم احیای تعهدات هسته‌ای، این مکانیسم فعال خواهد شد. با توجه به مهلت‌های اعلام‌شده، پیش‌بینی می‌شود نامه رسمی فعال‌سازی ماشه ممکن است تا پایان تابستان ۱۴۰۴ ارسال شود و پیامدهای آن در نیمه دوم سال نمایان گردد. با این حال، برخی گزارش‌ها از تلاش‌های دیپلماتیک پشت‌پرده برای تعویق یا تعلیق این روند حکایت دارند. پیشنهادهایی مانند بازگشت محدود بازرسان آژانس به تأسیسات ایران، اجرای داوطلبانه پروتکل الحاقی یا صدور سیگنال‌های شفاف برای احیای مذاکرات، به‌عنوان گزینه‌هایی برای توقف روند ماشه مطرح شده‌اند. در این چارچوب، اروپا می‌کوشد ضمن حفظ فشار سیاسی، از انهدام کامل برجام جلوگیری کند.

گزینه‌های پیش‌روی ایران

ایران، با تکیه بر استدلال‌های حقوقی و سیاسی، مشروعیت فعال‌سازی این مکانیسم از سوی اروپا را زیر سؤال برده و آن را فاقد مبنای حقوقی دانسته است. به اعتقاد ایران در شرایطی که آمریکا از توافق خارج شده و تروئیکا نیز تعهدات خود را نقض کرده‌اند، بهره‌گیری از این سازوکار نوعی «تفسیری گزینشی» از برجام محسوب می‌شود. از منظر راهبردی گزینه‌های پیش‌روی ایران شامل موارد زیر است:

مقاومت حقوقی–رسانه‌ای: تلاش برای بی‌اعتبارسازی اقدام اروپا در نهادهای بین‌المللی و افکار عمومی. 
اقدامات متقابل فنی و سیاسی: از جمله کاهش بیشتر سطح همکاری با آژانس یا حتی تهدید به خروج از پیمان NPT.
بازگشت مشروط به برخی تعهدات: در قالب توافقی محدود با هدف تعلیق فرآیند ماشه.

یک تهدید با ظرفیت محدود

گرچه از منظر حقوقی، سازوکار ماشه در متن برجام پیش‌بینی شده اما با توجه به خروج آمریکا از توافق در سال ۲۰۱۸ و تنش‌های پیاپی امروز مشروعیت اجرای آن بیش از همیشه محل تردید است. حتی برخی تحلیل‌گران غربی نیز اعتراف کرده‌اند که بازگشت تحریم‌ها از مسیر ماشه ممکن است با چالش حقوقی و مخالفت‌ برخی اعضای شورای امنیت روبرو شود. از این رو تهدید ماشه هرچند واقعی، بیش از آنکه به‌عنوان اقدام نهایی تلقی شود، بیشتر به ابزاری برای وادار کردن ایران به نرمش تاکتیکی شباهت دارد. از سوی دیگر، فعال‌سازی ماشه می‌تواند پیامدهایی فراتر از پرونده هسته‌ای در پی داشته باشد؛ از جمله تضعیف بیشتر روابط ایران با اروپا، تعلیق گفت‌وگوهای منطقه‌ای و احتمال افزایش تنش‌های امنیتی در خلیج فارس.

مقطع حساس کنونی

تحولات اخیر پیرامون مکانیسم ماشه، نشانه‌ای از ورود ایران و اروپا به مرحله‌ای حساس در روابط متقابل و آینده‌ی توافق هسته‌ای دارد. در این مقطع، هر دو طرف می‌کوشند با بهره‌گیری از ابزارهای حقوقی و دیپلماتیک، دیگری را به عقب‌نشینی وادارند. از یک‌سو، اروپا تلاش دارد با استفاده از مکانیسم ماشه ایران را به احیای تعهداتش بازگرداند و از سوی دیگر، ایران با مقاومت حقوقی و تهدید به اقدامات متقابل، در پی بی‌اثر ساختن این فشار است. در نهایت، استمرار این روند می‌تواند بر سرنوشت برجام، روابط ایران با اروپا و حتی مناسبات منطقه‌ای و امنیت بین‌المللی تأثیرگذار باشد و در واقع رفتار دو طرف مشخص کند که اسنپ‌بک تبدیل به تیغ تیز می‌شود یا به مثابه تفنگی بی‌فشنگ است. بنابراین، لازم است این فرایند در قالب یک معادله چندجانبه، با درنظرگرفتن ظرفیت‌های مصالحه و اجتناب از تقابل شدید، مورد بازاندیشی قرار گیرد.

خبرنگار: زینب مهدوی‌فر

🔹"آخرین خبر" در روبیکا
🔹"آخرین خبر" در ایتا
🔹"آخرین خبر" در بله