برگزیده

روایت اندیشکده بریتانیایی از جاده ناهموار ایران و آژانس

دنياي اقتصاد

بروزرسانی 1404/07/03 - 11:30

روایت اندیشکده بریتانیایی از جاده ناهموار ایران و آژانس

دنیای اقتصاد/متن پیش رو در دنیای اقتصاد منتشر شده و بازنشرش در آخرین خبر به معنای تاییدش نیست

موسسه چتم ‌هاوس مستقر در لندن، طی گزارشی عنوان کرد که اگر مذاکرات سه کشور اروپایی با ایران شکست بخورد و تحریم‌های سازمان ملل بازگردد، مشخص نیست که ایران انگیزه‌ای برای همکاری با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی داشته باشد.

چتم ‌هاوس یا موسسه سلطنتی روابط بین‌المللی طی گزارشی عنوان کرد: آمریکا و اسرائیل حملات ماه ژوئن خود به تاسیسات هسته‌ای ایران را به عنوان عاملی که برنامه هسته‌ای این کشور را تا دو سال‌ تضعیف کرده، جشن گرفتند. اما تایید این ادعا دشوار است و محل نگهداری مواد هسته‌ای ایران همچنان نامشخص است. در واقع، سایر ارزیابی‌های اطلاعاتی در مورد اثربخشی این حملات چندان مثبت نبوده‌اند. بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی از زمان شروع جنگ در ۱۳ژوئن نتوانسته‌اند به هیچ‌یک از تاسیسات هسته‌ای ایران دسترسی پیدا کنند و بنابراین هیچ ارزیابی مستقلی در این زمینه در دسترس نیست.

قطع دسترسی آژانس
این موسسه گزارش داد که پس از تجاوز اسرائیل و آمریکا در ماه ژوئن، ایران طرحی را تصویب کرد که بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را از دسترسی به تاسیسات هسته‌ای خود منع می‌کرد. این در حالی است که دسترسی بازرسان از سال ۲۰۱۸، زمانی که دولت اول دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا، از برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) خارج شد، به‌تدریج محدود شده بود. از سوی دیگر، آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در گزارشی در ماه مه ۲۰۲۵ اذعان کرد که دیگر از وضعیت برنامه هسته‌ای ایران اطلاع مستمری ندارد.

در اوایل سپتامبر، آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و ایران به توافقی اصولی دست یافتند که بازرسان می‌توانند برای انجام بازرسی‌های میدانی بازگردند. این توافق شامل بازرسی از ذخایر اورانیوم غنی‌شده با خلوص بالا در ایران و همچنین تمام سایت‌ها و تاسیسات هسته‌ای، از جمله سایت‌هایی که در حملات آمریکا و اسرائیل در ماه ژوئن آسیب دیده‌اند، می‌شود و این به آژانس بین‌المللی انرژی اتمی اجازه می‌دهد تا ارزیابی مستقلی از وضعیت برنامه هسته‌ای ایران انجام دهد که سهم مهمی در شفافیت خواهد داشت.

چتم ‌هاوس در ادامه افزود: با این حال، هیچ توافقی در مورد زمان بازگشت بازرسان یا زمان ارائه مجدد اطلاعات مربوط به تاسیسات هسته‌ای ایران به آژانس بین‌المللی انرژی اتمی وجود ندارد. این امر باعث می‌شود این توافق در اصل تنها یک گام اولیه شکننده به سوی احیای رژیم بازرسی‌ها باشد.

دلیل اینکه هیچ جدول زمانی وجود ندارد ساده است: دولت ایران دیگر به آژانس بین‌المللی انرژی اتمی اعتماد ندارد و استقلال آن را به عنوان یک آژانس نظارتی زیر سوال می‌برد. دیپلمات‌های ایرانی عنوان کرده‌اند که دلیل این بی‌اعتمادی بیش از هر چیز استانداردهای دوگانه این آژانس است. تهران معتقد است که آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در محکوم کردن حملات روسیه به نیروگاه‌های هسته‌ای اوکراین قاطع بود، درحالی‌که نگاهی ملایم‌ به حملات اسرائیل به تاسیسات هسته‌ای ایران داشت. این در حالی است که آژانس بین‌المللی انرژی اتمی مدعی‌ است که نگاهی یکسان به این دو رویداد داشته و آنها را به یک اندازه محکوم کرده است.

از سوی دیگر، ایران در حال پیگیری قطعنامه‌ای در سازمان ملل برای تقویت حفاظت از زیرساخت‌های هسته‌ای غیرنظامی در برابر حملات است. در واقع، این قطعنامه پیشنهادی با اهداف آژانس بین‌المللی انرژی اتمی همسوست. رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، از زمان شروع حمله روسیه به سایت‌های چرنوبیل و زاپروژیا در اوکراین، طرحی را برای حفاظت از زیرساخت‌های هسته‌ای در مناطق درگیری ترویج کرده است.

رابطه ایران با آژانس از آن جهت اهمیت ویژه دارد که تروئیکای اروپایی تاکید بسیار بر ازسرگیری همکاری‌ها میان تهران با این نهاد داشته‌اند. کارشناسان معتقدند با توجه به سفر هیات ایرانی به نیویورک برای شرکت در مجمع عمومی سازمان ملل، امکان گشایش در این زمینه، دست‌کم به صورت نظری، وجود دارد، هرچند که چه‌بسا نباید چندان به آن امیدوار بود.

فشار تحریم‌ها
چتم‌هاوس در ادامه گزارش خود عنوان کرد که برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) تا حدودی به این دلیل موفق بود که بریتانیا، فرانسه، آلمان، ایالات متحده، روسیه و چین همگی با هم همکاری کردند تا مذاکرات با ایران را به موفقیت برسانند. این هدف مشترک اما در‌حال‌حاضر دیگر در دسترس نیست.

در این گزارش آمده است: به نظر می‌رسد ایالات متحده معتقد است که اقدام نظامی‌اش برای مهار برنامه هسته‌ای ایران کافی بوده و هیچ علاقه‌ای به پیگیری مجدد مذاکرات نشان نمی‌دهد. در همین حال، رابطه روسیه با ایران به طور قابل‌توجهی تغییر کرده است، زیرا تحریم‌های غربی که پس از حمله به اوکراین اعمال شده‌اند، مسکو را به تهران نزدیک‌تر می‌کنند. از سوی دیگر، از یاد نباید برد که فشار کشورهای اروپایی ایران را هرچه بیشتر به چین، متحد چندین‌و‌چند‌ساله‌اش، نزدیک کرده است. این مساله خود سبب شده که ایران دستورالعمل‌ها و راهکارهایی برای مقابله با تهدید غرب علیه برنامه هسته‌ای خود تدارک ببیند.

بنا بر گزارش این موسسه بریتانیایی، انگلیس، فرانسه و آلمان به مذاکره با ایران ادامه داده‌اند و پیشنهاد داده‌اند که در صورت بازگرداندن دسترسی بازرسان هسته‌ای آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به ایران، و سایر الزامات، بازگرداندن تحریم‌های سازمان ملل را به تعویق بیندازند. اما مواضع طرفین مذاکره‌کننده بسیار متفاوت است و تنها چند روز تا رسیدن به توافق قبل از بازگشت سریع تحریم‌ها علیه تهران در پایان سپتامبر باقی مانده است.

روز شنبه ۲۹ شهریور، شورای عالی امنیت ملی اعلام کرد که در صورت اجرای مکانیسم ماشه، مسیر همکاری با آژانس دچار تعلیق خواهد شد. این شورا در ادامه تاکید کرد که سیاست جمهوری اسلامی ایران در شرایط فعلی همکاری هرچه بیشتر برای ایجاد صلح و ثبات در منطقه خواهد بود.

امید بی‌رمق به توافق
چتم‌هاوس گزارش داد که امید بسیاری همچنان به دیپلماسی در لحظه آخر طی نشست ایران و سه کشور اروپایی در حاشیه مجمع عمومی سازمان ملل در نیویورک خواهد بود، هرچند که مشخص نیست که آیا می‌توان به توافقی در این زمینه دست یافت یا خیر.

در همین رابطه، رافائل گروسی در گفت‌وگو با شبکه پی‌بی‌اس آمریکا با بیان اینکه توافق قاهره همچنان برقرار است، ابراز امیدواری کرد که این توافق حفظ شود. وی تصریح کرد: روند (تعلیق توافق) خودکار نیست. اما برای هر کشوری این‌طور است. به کشورها برای بازرسی اطلاع‌رسانی می‌شود. با این حال، بازرسی‌ها باید ادامه پیدا کند. این حائز اهمیت است.

این در حالی است که ایران این احتمال را مطرح کرده است که در صورت بازگشت تحریم‌های سازمان ملل، از پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (NPT) خارج خواهد شد. بنا بر گزارش چتم ‌هاس، مشخص نیست که ایران تا چه اندازه نسبت به این تهدید جدی باشد. با این حال، بنا به این گزارش، اگر این اتفاق بیفتد، پیچیدگی بیشتری برای یک رژیم معاهده‌ای ایجاد می‌کند که دسترسی ایمن به فناوری هسته‌ای صلح‌آمیز را برای اکثر کشورهای جهان تضمین می‌کند.

در ادامه گزارش چتم‌هاوس آمده است: به نظر می‌رسد توافق در مورد نظارت و کنترل برنامه هسته‌ای ایران همچنان دور از دسترس است. در صورت از سرگیری بازرسی‌های راستی‌آزمایی و تبادل داده‌ها توسط آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، می‌توان به فرصتی برای بازسازی اعتماد بین ایران و آژانس خوش‌بین بود. اما اگر مذاکرات سه کشور اروپایی با ایران شکست بخورد و تحریم‌های سازمان ملل بازگردد، مشخص نیست که ایران انگیزه‌ای برای همکاری با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی داشته باشد.

چتم ‌هاوس در پایان عنوان کرد که چین و روسیه تاکنون در کنار ایران بوده و با تهدید بازگشت تحریم‌ها مخالفت کرده است. با‌این‌حال، آسیب بیشتر به رژیم اشاعه هسته‌ای نه به نفع پکن است و نه مسکو و بهترین گزینه برای تمام طرف‌های درگیر رسیدن به توافقی است که بتواند نگرانی‌های همه را پاسخ داده و از وقوع تنش و اصطکاک بیشتر جلوگیری کند.