در دیمونا چه خبر است؟
فرهيختگان
بروزرسانی
فرهیختگان/متن پیش رو در فرهیختگان منتشر شده و بازنشرش در آخرین خبر به معنای تاییدش نیست
مهسا جعفری‌فر| تصاویر ماهواره‌ای جدیدی که اخیراً رسانه آسوشیتدپرس منتشر کرده (۳ شهریور ۱۴۰۴)، نشان می‌دهند اسرائیل در محوطه رآکتور دیمونا مشغول ساخت‌وسازهای گسترده است. یک سازه بزرگ و جدید، درست در کنار رآکتور قدیمی دیده می‌شود. دیمونا به‌طور سنتی به‌عنوان مرکز اصلی برنامه هسته‌ای اسرائیل شناخته می‌شود. کارشناسانی که با آسوشیتدپرس صحبت کرده‌اند، می‌گویند این سازه جدید ممکن است یک رآکتور آب‌سنگین جدید برای جایگزینی رآکتور قدیمی دیمونا باشد یا یک مرکز مونتاژ کلاهک‌های هسته‌ای.
ساخت‌وسازِ چندساله ادامه دارد
خبر این حفاری‌ها اولین بار در سال ۲۰۲۱ منتشر شد. تصاویر ماهواره‌ای نشان می‌داد که در نزدیکی رآکتور آب‌سنگین اصلی، کارگران یک گودال بزرگ به شکل مستطیل با طول ۱۵۰ متر و عرض ۶۰ متر کنده‌اند. این مرکز حدود ۹۰ کیلومتر با اورشلیم فاصله دارد. تصاویری که در ۱۴ تیرماه امسال توسط شرکت Planet Labs PBC گرفته شده، نشان می‌دهد ساخت‌وسازها در محل حفاری شدت گرفته و فراتر از تعمیرات معمولی است. به نظر می‌رسد دیوارهای بتنی ضخیم برای جلوگیری از ریزش خاک اطراف محل حفاری ساخته شده‌اند. همچنین مشخص است که این سازه جدید چندین طبقه زیرزمینی دارد. در بالای آن هم جرثقیل‌هایی دیده می‌شوند که احتمالاً برای جابه‌جایی مصالح و تجهیزات سنگین در حال کار هستند.
اطلاعات موجود محدود است و سیاست سانسور و مخفی‌کاری شدید اسرائیل باعث شده که هدف دقیق این ساخت‌وسازها هنوز مبهم باشد.
رآکتور یا مرکز مونتاژ سلاح؟
هفت کارشناس که تصاویر ماهواره‌ای اخیر را تجزیه‌وتحلیل کرده‌اند، همگی در مصاحبه با آسوشیتدپرس تأکید کردند که این ساخت‌وساز به برنامه هسته‌ای مشکوک اسرائیل مربوط می‌شود، چون سازه جدید درست در نزدیکی رآکتور دیمونا قرار دارد؛ این رآکتور هیچ کاربرد برق‌رسانی غیرنظامی ندارد و عملاً یک تأسیسات نظامی-هسته‌ای حساس محسوب می‌شود. با این حال، کارشناسان درباره اینکه هدف از ساخت سازه جدید دقیقاً چیست، اختلاف‌نظر داشتند.
سه نفر از کارشناسان معتقدند موقعیت و اندازه محل ساخت‌وساز و اینکه به نظر می‌رسد چند طبقه دارد، نشان می‌دهد محتمل‌ترین گزینه، ساخت یک رآکتور آب‌سنگین جدید است. چنین رآکتورهایی می‌توانند پلوتونیوم و مواد دیگری تولید کنند که برای ساخت سلاح هسته‌ای حیاتی‌اند. جفری لوئیس، کارشناس منع گسترش تسلیحات هسته‌ای گفته است: «ارتفاع این ساختمان با جای‌دادن هسته رآکتور سازگار است. با توجه به موقعیت، اندازه و نبود ساخت‌وسازهای دیگر در اطراف، احتمال اینکه این یک رآکتور باشد، بیشتر از هر چیز دیگری است.» رآکتور فعلی دیمونا که از دهه ۱۹۶۰ فعال است، بسیار طولانی‌تر از رآکتورهای هم‌دوره‌اش کار کرده و بنابراین به‌زودی نیاز به جایگزینی یا بازسازی اساسی دارد.
این سازه فعلاً گنبد حفاظتی یا دیگر ویژگی‌های استاندارد رآکتورهای آب‌سنگین را ندارد. اما ممکن است این ویژگی‌ها بعداً اضافه شوند یا طراحی رآکتور به‌گونه‌ای باشد که به گنبد نیاز نداشته باشد. ادوین لایمن، یک کارشناس هسته‌ای دیگر، می‌گوید ساخت‌وساز جدید ممکن است مربوط به رآکتوری جعبه‌شکل باشد که برخلاف رآکتورهای معمولی، گنبد حفاظتی بزرگ و قابل‌دید ندارد و بیشتر شبیه یک ساختمان مکعبی است.
گمان می‌رود اسرائیل مانند هند و پاکستان، در برنامه هسته‌ای‌اش روی محصول جانبی رآکتورهای آب‌سنگین حساب کرده باشد. رآکتورهای آب‌سنگین، پلوتونیوم و تریتیوم تولید می‌کنند که مواد حیاتی برای سلاح‌های هسته‌ای هستند. این رآکتورها کاربرد علمی هم دارند، اما در عین حال محصول جانبی آن‌ها پلوتونیوم است که برای ساخت بمب اتم لازم است. تریتیوم هم یک ماده رادیواکتیو سبک است که برای ساخت بمب‌های هیدروژنی و افزایش قدرت انفجاری کلاهک‌ها استفاده می‌شود. حال اگر رآکتور قدیمی باشد، توان تولید تریتیوم کاهش می‌یابد و برای ادامه دادن به تأمین آن لازم است رآکتور را تعمیر، بازسازی یا جایگزین کنند. بنابراین، ساخت رآکتور جدید ممکن است برای جبران افت تریتیوم باشد که هر سال حدود ۵ درصد فروپاشی می‌کند.
به عقیده چهار کارشناس دیگر هم اگرچه احتمال ساخت یک رآکتور جدید مطرح است، اما این پروژه می‌تواند مربوط به ایجاد یک مرکز جدید برای مونتاژ سلاح‌های هسته‌ای باشد. البته آن‌ها تأکید کردند که شواهد ماهواره‌ای حاضر (حفاری، دیوارهای نگهدارنده، طبقات زیرزمینی) برای تمایز قاطع بین رآکتور و تأسیسات مونتاژ کافی نیست و به دلیل ابتدایی بودن مراحل ساخت، نمی‌توان نظر قطعی داد.
داریل جی. کیمبال، مدیر اجرایی مؤسسه کنترل تسلیحاتی در واشنگتن گفته است: «اگر این رآکتور از نوع آب‌سنگین باشد، هدفشان ممکن است این باشد که سوختی بسازند که بعداً بتوانند از آن پلوتونیوم جدا کنند و سلاح هسته‌ای بیشتری بسازند. از طرفی هم ممکن است بخواهند مرکزی برای نگهداری سلاح‌ها و ساخت کلاهک‌های هسته‌ای جدید ایجاد کنند.»
قدرت هسته‌ای زیر چتر ابهام
آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در پاسخ به سؤال آسوشیتدپرس درباره تحرکات جدید ساخت‌وساز اسرائیل در اطراف دیمونا پاسخ داد که اسرائیل «مجبور به ارائه اطلاعات درباره سایر تأسیسات هسته‌ای» به‌جز رآکتور تحقیقاتی سورک نیست. اسرائیل یکی از چهار قدرت هسته‌ای است که هرگز به NPT نپیوسته و فعالیت‌هایش خارج از چتر نظارت مستقیم آژانس انرژی اتمی است. از میان ۹ کشوری که سلاح هسته‌ای دارند، تنها ۴ کشور عضو پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (NPT) نیستند. رژیم اسرائیل همراه با هند، پاکستان و کره شمالی، در حالی‌که به باور عمومی سلاح هسته‌ای دارند، اطلاعات کمی درباره برنامه‌های هسته‌ای‌شان در دسترس عموم قرار دارد؛ وضعیتی که فضای تحلیل را برای کارشناسان این حوزه دشوار کرده است.
از «کارخانه نساجی» تا دیمونا
ساخت مرکز تحقیقات هسته‌ای دیمونا، که امروز به نام شیمون پرز شناخته می‌شود، از اواخر دهه ۱۹۵۰ با کمک فرانسه آغاز شد؛ همان زمانی که اسرائیل، پس از تجربه هولوکاست و جنگ‌های مکرر با کشورهای عربی همسایه، در فضای تهدیدهای شدید امنیتی قرار داشت. برای سال‌ها، اسرائیل هدف نظامی این تأسیسات را حتی از آمریکا، متحد اصلی‌اش هم پنهان کرد و ابتدا آن را «کارخانه نساجی» معرفی کرد. آدی کوهن، مقام ارشد وزارت دارایی اسرائیل، در جریان بازدیدش از تأسیسات هسته‌ای دیمونا، آن را به‌عنوان یک «کارخانه نساجی» معرفی کرد. این روایت دروغین به‌تدریج به‌عنوان پوششی رسمی برای فعالیت‌های هسته‌ای اسرائیل پذیرفته شد.
با وجود تلاش‌ها برای مخفی نگه‌داشتن موضوع، در سال ۱۹۶۰، آمریکا از طریق تصاویر ماهواره‌ای متوجه ساخت تأسیسات هسته‌ای در دیمونا شد. در پاسخ، اسرائیل ابتدا ادعا کرد که این تأسیسات برای مقاصد تحقیقاتی صلح‌آمیز است و بعد توضیح داد که امکانات لازم برای تولید سلاح هسته‌ای را ندارد. نهایتاً اسرائیل و آمریکا توافق کردند که اسرائیل به توسعه برنامه هسته‌ای‌اش ادامه دهد، اما از انجام آزمایش‌های هسته‌ای عمومی خودداری کند و سیاست «ابهام هسته‌ای» را دنبال کند. این سیاست به اسرائیل اجازه می‌داد برنامه هسته‌ای‌اش را بدون جلب توجه بین‌المللی پیش ببرد.
با این حال، چند سال بعد (۱۹۸۶) یک اسرائیلی به نام مردخای وانونو اطلاعات و عکس‌هایی از این تأسیسات منتشر کرد که کارشناسان را به این نتیجه رساند اسرائیل ده‌ها کلاهک هسته‌ای تولید کرده است. وانونو پس از ۹ سال کار در تأسیسات هسته‌ای دیمونا به استرالیا مهاجرت کرد. اما پیش از ترک اسرائیل، دو حلقه عکس محرمانه از تأسیسات گرفت که تجهیزات تولید سلاح هسته‌ای را نشان می‌داد. وانونو در سیدنی با اسکار گوئررو، روزنامه‌نگار آزاد کلمبیایی، آشنا شد که او را متقاعد کرد اطلاعات را رسانه‌ای کند. مدتی بعد، وانونو با خبرنگار روزنامه انگلیسی ساندی‌تایمز در لندن دیدار کرد و اطلاعات را فاش کرد. در اکتبر ۱۹۸۶، روزنامه ساندی‌تایمز مقاله‌ای با عنوان «فاش شد: اسرار زرادخانه هسته‌ای اسرائیل» منتشر کرد که اولین سند جدی بود که پرده از کلیت قدرت هسته‌ای مخفی اسرائیل برداشت. با این حال، حتی پس از این افشاگری، تا امروز، بیش از نیم قرن است که جزئیات عملیاتی و طراحی دقیق تأسیسات دیمونا همچنان در بالاترین سطح محرمانگی باقی مانده و دانش عمومی از آن بسیار محدود است.
بازسازی یا برتری؟
تحرکات جدید در دیمونا در شرایطی رسانه‌ای می‌شود که چند ماه قبل، آمریکا و اسرائیل به بهانه نگرانی از تولید سلاح هسته‌ای، به تأسیسات هسته‌ای ایران، از جمله رآکتور آب‌سنگین اراک حمله کردند. ایران عضو NPT است و فعالیت‌هایش تحت نظارت آژانس قرار دارد، در حالی‌که اسرائیل خارج از این چتر نظارتی فعالیت می‌کند. تضاد میان الزامات ایران و مصونیت اسرائیل که ده‌ها کلاهک هسته‌ای دارد، بار دیگر توجه‌ها را به تفاوت در نحوه مدیریت برنامه‌های هسته‌ای در منطقه جلب کرده و نشان می‌دهد آنچه در دیمونا جریان دارد، بیش از آن‌که در چهارچوب یک بازسازی معمولی قابل تعریف باشد، بخشی از راهبرد اسرائیل برای حفظ برتری هسته‌ای در منطقه است.
اخبار بیشتر درباره
اخبار بیشتر درباره
پس از این بخوانید
نگرانی «اندیشکده اسرائیلی» از روابط ایران و چین
هیس! آزادی بیان در آمریکا تا اطلاع ثانوی تعطیل
مرگ ۲۶ دانشجو در ۱۳ حادثه جادهای
بار سنگین گرانی اینترنت بر کاربران
سفتتر کردن کمربندها؛ سناریوهای پیش روی ایران
در دیمونا چه خبر است؟
بازسازی روی کاغذ؛ سرگردانی برخی آسیبدیدگان جنگ اخیر
کمرنگ کردن خط و خطر نفوذ انسانی اسرائیل توسط نماینده جبهه پایداری
