ابتکار: جسدی روی برجک؛ نگاهی به دلایل خودکشی سربازان

ابتکار/ متن پيش رو در ابتکار منتشر شده و انتشار آن به معني تاييد تمام يا بخشي از آن نيست از خودکشي 2دانش‌آموز دختر در اصفهان و يک دانشجوي دانشکده حقوق دانشگاه شهيد بهشتي زمان زيادي نمي‌گذرد. احتمالا باز هم خودکشي رخ خواهد داد؛ خودکشي‌هايي که شايد از آنها باخبر شويم، شايد هم نه. اما نوع ديگري از خودکشي که کمتر به آن پرداخته مي‏شود، خودکشي در سربازي است. درست 93سال پيش بود که براي اولين بار لايحه خدمت اجباري نظام وظيفه توسط رضاشاه به مجلس شوراي ملي چهارم تقديم شد تا طبق قانون اساسي ايران تمام مردان بالاي ۱۸سال به خدمت سربازي بروند. پس از آن دغدغه‌اي به نام سربازي از ۱۸سالگي ذهن بسياري از جوانان ايراني و خانواده‌هاي‏شان را درگير و هر کسي سعي کرد تا به شيوه‌اي اين موضوع را براي خود سامان دهد. حالا پس از گذشت اين همه سال، چند سالي هست که روي ديگري از اين اتفاق نمايان شده است؛ مهرماه گذشته بود که «سربازي پس از کشتن فرمانده‌اش، خودکشي کرد.» اين خبر پس از چند ماه ذهن‏ها را دوباره متوجه مسئله سربازي کرد. آمار دقيقي از اقدام به خودکشي سربازان ايراني وجود ندارد اما اخبار و حوادث، افزايش اين موضوع را نشان مي‌دهد. خودکشي هم مثل هر آسيب‏ اجتماعي ديگري،‌ ريشه‌هاي متعددي دارد و يک‌شبه و بدون مقدمه اتفاق نمي‌افتد. کافي است براي لحظاتي همدم و هم‏صحبت چند سرباز شد و شرح اين ماجرا را از زبان خود آنها شنيد. «محسن» ليسانس جامعه‏شناسي دارد و يک سال است که خدمتش را تمام کرده است. او به «ابتکار» مي‏گويد: «يکم دي‏ماه93 به خدمت اعزام شدم. با تمام سختي‏هايي که داشت خدمتم تمام شد و در طول مدت خدمت شاهد مشکلات زيادي در پادگان بودم.» به اعتقاد او، خلاف کليشه‏هاي موجود در جامعه که مي‏گويند «هدف از سربازي پخته‌کردن افراد و آماده‌سازي آنها براي ادامه زندگي است» اين امر تاثير آنچناني روي شخصيت سرباز ندارد. «محسن» مي‌گويد: «سرباز با اين نوع سختي‏گيرها دچار تضادهاي روحي و رواني مي‏شود تا جايي که مي‏تواند منجر به افسردگي و نارضايتي او از وضع موجود شود. از جمله دلايل ديگري که مي‏تواند فشار رواني به همراه داشته باشد، موافقت نکردن با انتقال سرباز به محل زندگي و... اين موارد باعث ايجاد تنش‏هاي رواني و در نهايت منجر به خودکشي ‏مي‏شود. همچنين دو سه مورد گزارش از خودکشي سربازان يگان که قبل از ما خدمت مي‏کردند در بين بچه‏ها روايت مي‏شد که اين خودبه‏خود در فضاي پادگان موج منفي ايجاد مي‏کرد.» ادامه تحصيل؛ بهانه فرار از خدمت در حال حاضر 500هزار جوان ۱۹ تا ۲۱ساله به‌عنوان سرباز در نيروهاي نظامي و امنيتي‌ کشور مشغول خدمت سربازي هستند که از اين تعداد ۳۵درصد سربازان‌ کشور داراي تحصيلات دانشگاهي هستند. عليرضا عبدالله‏زاده، مشاور معاون رفاه اجتماعي وزير تعاون، کار و رفاه اجتماعي به مهر مي‌گويد: «در سال‌هاي گذشته تحقيقاتي انجام شده که نشان مي‌دهد دست‌کم ۵۰‌درصد دانشجويان تحصيلات تکميلي در ايران، براي فرار از خدمت روي به ادامه تحصيل آورده‌اند.» موضوعي که «همايون»، سرباز مشغول به خدمت، به آن اشاره مي‏کند و به «ابتکار» توضيح مي‌دهد: «هر چقدر که سربازي را به عقب انداختم اما باز هم مجبور شدم براي به دست آوردن مزيت‏هاي ناشي از معافيت، مثلا استخدام رسمي، به خدمت بروم. بزرگترين مشکل سربازي فکر آدم است؛ در سربازي به تو اجازه نمي‏دهند که فکر کني. بيراهه‌اي مقابل «سرباز صفر»ها همايون در توضيح بيشتر مي‌گويد: «خودکشي مقوله ‏اي است که در سربازي بسيار به چشم مي‏خورد. آدمي‏هايي که سربازي نرفته‏اند اين فضا را درک نمي‏کنند. سربازي و شرايط حاکم بر آن يک بحث جهاني است اما در ايران اجباري بودنش باعث شده هفت‏خان ‏رستم تلقي شود. شما فکر کنيد خانواده‏ها اين همه سال فرزندان‏شان را بزرگ مي‏کنند و در اوج شکوفايي و بازدهي بايد يک کار اجباري را انجام دهند. جوان مغرور است. مسئله‏اي که با غرورش سروکار داشته باشد در مقابلش جبهه مي‏گيرد. اين جبهه گرفتن بيشتر در ميان سربازهايي رخ مي‏دهد که به اصطلاح به آنها «سرباز صفر» مي‏گويند. اين جبهه گرفتن و حس نااميدي حاکم بر سيستم آموزشي سرباز صفرها باعث مي‏شود اين‌سري از سربازها بيشتر به سمت خودکشي کشيده شوند. کمترين احترام ممکن، پست‏ترين کارها، فضاي پادگان، افسرها و شيوه برخورد آنها، ديوارهاي سراسر و مملو از تنهايي و انزوا و اجبار پادگان، محيط بسته و خشک، دوري و دلتنگي براي خانواده و محيط بيرون و دوستان؛ همه اينها دلايلي هستند که باعث مي‏شوند سربازها به‌خصوص سرباز صفرها در اين بيراهه بيفتند.» قانوني که اجرا نمي‌شود از سوي ديگر مجلس شوراي اسلامي پيش از اين و در سال‌هاي اخير بحث تغيير خدمت وظيفه عمومي را پيگيري کرده اما تمام بررسي‌ها به چند گزارش مرکز پژوهش‌ها يا نطق و تذکرها خلاصه شده است. چندي پيش رئيس کميسيون اجتماعي مجلس از لزوم تغيير شرايط کنوني سربازي سخن گفت. سلمان خدادادي در اين‌باره به ايسنا توضيح مي‌دهد: «ما در مجلس هفتم کاري در کميسيون امنيت ملي و سياست خارجي انجام داديم. آنجا بررسي کرديم که در بقيه کشورها خدمت سربازي به چه شکل است. همه کشورها يک آموزش اوليه دارند که از 2ماه شروع مي‌شود اما در کمتر کشوري مدت سربازي 2سال است و تعداد اين کشورها بسيار محدود است؛ کمتر از ۱۲کشور.» خدا دادي توضيح مي‌دهد «در همه دنيا آموزش اوليه صورت مي‌گيرد و جوانان آموزش مي‌بينند که اگر حالت فوق‌العاده‌اي رخ دهد از کشور خود دفاع کنند. در اين کشورها نبود کارت پايان خدمت مانع از ارايه هيچ خدمات رفاهي و اجتماعي نمي‌شود.» او نسبت به روند کنوني خدمت وظيفه عمومي در ايران انتقاد دارد و مي‌گويد: «کشور ما جزو معدود کشورهايي است که از يک سن مشخص جوانان بايد به خدمت بروند و اگر نروند به‌طور کامل از خدمات اجتماعي محروم مي‌شوند. مجلس 2‌سال پيش قانوني تصويب کرد که افراد مشمول، از خدمات اجتماعي و شهروندي محروم نشوند اما اجرا نمي‌شود. جوانان در پادگان احساس مي‏کنند عمرشان تلف مي‏شود. مشکلات رفاهي پادگان‌ها هم که بسيار زياد است از غذا تا لباس و... آن هم در بهترين سن جوانان. خودکشي‌ها و حوادث ناخوشايند اين سال‌ها هم از همين شرايط بد خدمت نشات مي‌گيرد.» به هيچ‌وجه نمي‏خواستم به خدمت بروم «فرار از خدمت»، موضوعي که در همه سال‌هاي گذشته جزو لاينفک مقوله «سربازي» بوده است. مشاور معاون رفاه اجتماعي وزير کار در اين‌باره توضيح‏ مي‏دهد: «درباره تلاش‌ها و رفتارهاي عجيب براي دريافت معافيت پزشکي در سال‌هاي گذشته، گزارش‌هاي زيادي نوشته شده اما همچنان نزديک به ۲ميليون مشمول در شرايط «فرار از خدمت» به سر مي‌برند؛ جواناني که ‌درصد بالايي از آنها، از دهک‌هاي پايين جامعه هستند. «پرويز» يکي ديگر از سربازاني است که به دليل تاخير در رفتنش به خدمت 6ماه اضافه خدمت خورده است. او به «ابتکار» مي‏گويد: بارها و به دلايل و ترفندهاي مختلف براي معافيت از خدمت اقدام کردم اما هيچ نتيجه‏اي نگرفتم. تحت هر شرايطي نمي‏خواستم به خدمت بروم. به گفته «پرويز»، «2سالي که اختصاص داده شده به خدمت سربازي، مهم‏ترين دوران زندگي هر جواني است. دوراني که خودِ جوان در يک سردرگمي و سرگشتگي به سر مي‏بَرَد اما در اين وضعيت بايد راهي اين مسير شود. پس از مدتي مي‏بينيد که سرباز به رفتارهايي نامتعادل روي مي‏آورد. به مواد مخدر و سيگار کشيدن و عاداتي که پيش اين شايد ناپسند بوده و در چارچوب ارزش‏هاي او تعريف نشده باشند، روي مي‌آورد، اين سرآغاز راهي است که بازگشت از آن سخت است.» اما «خودکشي» در ميان سربازان انگيزه‌هاي مختلفي دارد. فشارهاي ناشي از فضا و محيط پادگان، دوري از خانواده، مشکلات مالي، درگيري‌هاي عاطفي و عشقي از جمله اين انگيزه‌هاست. «امين» سرباز ديگري است که در اين‌باره به «ابتکار» مي‏گويد: «خودکشي در بين سربازان تصادفي نيست، اين اتفاق مي‌تواند در مشکلات خانوادگي، جريان‏ها و انديشه‏هاي فرد و قبل از ورود او به محيط سربازي ريشه داشته باشد . خيلي از اين افراد در همان ماه‌هاي اول با فشار ناشي از تنهايي روبرو مي‌شوند حالا به اين شرايط، وضع سخت پادگان را اضافه کنيد. اين به افرادي که سبک زندگي آنها وابستگي به خانواده بوده است يک تنش ايجاد مي‌کند و اين مخصوص يک طبقه خاص نيست و در همه خانواده‌ها تا اندازه‌اي وجود دارد.» او در ادامه به روايت خودکشي يکي از هم‏خدمتي‏هايش مي‏پردازد و مي‌گويد: «رضا مشکلات زيادي داشت و درخواست مرخصي داده بود که با آن موافقت نشد. 2روز دنبال مرخصي بود. خيلي اذيتش کردند. روز سوم جسد او را روي برجک پيدا کردند. اکثر اين سربازها وضع مالي و شرايط خانوادگي درستي ندارند. در پادگان سيگار مي‌کشند. وقتي هم کسي آنها را ببيند و اطلاع دهد مرخصي آن فرد لغو مي‌شود يا زمان نگهباني آنها را بيشتر مي‌کنند، مي‌توان گفت خيلي از خودکشي‌ها هم در زمان نگهباني اتفاق مي‌افتد.» به گفته او، «رعايت مواردي از قبيل حفظ شان، شخصيت و احترام به سربازان، کاهش مدت زمان خدمت، مهارت‏آموزي و زمينه‏سازي براي حضور در بازار کار پس از دوران خدمت براي سربازان متقاضي و موارد اينچنيني مي‏توانند در کاهش اين ناهنجاري موثر واقع شوند تا جايي که جوانان خودشان مايل به گذراندن دوران سربازي باشند.» هيچ برنامه‌اي براي تغيير وجود ندارد با همه اين صحبت‏ها به نظر مي‏رسد نارضايتي‏ها در مورد خدمت سربازي که منجر به اين آسيب‏اجتماعي شده، بيشتر معطوف به 2موضوع است؛ يکي مدت زمان در نظر گرفته شده براي گذراندن دوره سربازي و دوم شرايط خدمت در داخل پادگان‏ها و نحوه برخورد با سربازان. اين در حالي است که امروزه در امور مختلف نظامي شاهد به‌روز شدن نيروهاي نظامي و مجهز شدن آنها به علم و تجهيزات روز دنيا هستيم اما هنوز تصميمي جدي براي تغيير ماهيت و ساختار سربازي و سربازگيري صورت نگرفته است. در اين ميان، تابستان امسال بود که سربازي، هم‌خدمتي‌هاي خود را در پادگان آمادگاه(ارتش) آبيک قزوين به رگبار بست و خودش را هم کشت. در واقع، به نظر مي‌رسد زنگ خطر اين پديده اجتماعي به صدا درآمده بنابراين بعيد نيست باز هم شاهد اتفاقات اينچنيني باشيم، با اين حال رئيس کميسيون اجتماعي مجلس مي‌گويد: «تعداد زيادي از نمايندگان موافق تغيير وضعيت سربازي هستند اما عزم جدي در خارج از مجلس ديده نمي‌شود. تا جايي که من اطلاع دارم هيچ طرح، لايحه يا برنامه خاصي براي سامان‌ دادن به وضع کنوني سربازي در مجلس دهم وجود ندارد.» *آسو محمدي با کانال تلگرامي «آخرين خبر» همراه شويد