جست‌و‌جو برای نسخه عبور از «تنش آبی »

اعتماد/ متن پيش رو در اعتماد منتشر شده و انتشار آن به معني تاييد تمام يا بخشي از آن نيست انتشار گزارش جديدي از سوي موسسه‌ منابع جهاني (WRI) نشان مي‌دهد که ايران و تعدادي ديگر از کشورهاي خاورميانه و شمال آفريقا در بالاترين رتبه‌هاي «تنش آبي» قرار دارند. براساس رتبه‌بندي اين موسسه قطر، در بدترين وضعيت از نظر تن آبي قرار گرفته است. ايران در اين رتبه‌بندي در جايگاه چهارم قرار دارد و همين مساله به خوبي نشانگر وخامت وضعيت ذخاير آب‌هاي تجديدشونده در ايران است. بسياري ديگر از کشورهاي خاورميانه و شمال آفريقا هم وضعيت نگران‌کننده‌اي دارند؛ لبنان، اردن، ليبي، کويت، عربستان‌سعودي و امارات از اين جمله‌اند. براساس مطالعات هيدرولوژيکي موسسه WRI ، 17 کشور از سال 2019 ميلادي از نظر ذخاير آب در وضعيت نگران‌کننده‌اي قرار گرفته‌اند؛ 17 کشوري که 1.7 ميليارد نفر در اين کشورها زندگي مي‌کنند. اين البته اولين‌بار نيست که نام ايران به عنوان يکي از کشورهاي داراي تنش آبي مطرح مي‌شود. از ابتداي دهه 90 بارها برخي مسوولان کشور هم اين موضوع را تاييد کرده‌اند و رتبه‌بندي تنش آبي به تفکيک استان‌هاي کشور هم تهيه شده است. هدايت فهمي، معاون مديرکل دفتر برنامه‌ريزي کلان آب و آبفاي وزارت نيرو گفته بود: «ايران با مصرف حدود ۸۸درصد از منابع تجديدپذير به بحران آبي رسيده است.» به گفته فهمي، زماني که نيازهاي جامعه بيش از منابع آبي باشد، به مرز يک تنش آبي مي‌رسد. معمولا اگر 40درصد منابع آبي استفاده شود قابل‌قبول است، اما مصرف 40 تا 60درصد منابع موجب تنش آبي و 60 تا 80درصد بحران آب محسوب مي‌شود. به گزارش باشگاه خبرنگاران جوان، او گفته بود: «متاسفانه کشور ايران حدود 88درصد از منابع تجديدپذير خود را استفاده کرده و همين امر کشور را به بحران آبي رسانده است.» تنش آبي چگونه اندازه‌گيري مي‌شود؟ با وجود اينکه مطالعات گوياي وضعيت بغرنج ايران از نظر «تنش آبي» است اما گاهي بي‌اطلاعي از تعريف اين اصطلاح موجب شده تا تعبيرهاي غيردقيقي از اين مفهوم در کشور ارايه شود. براي تشخيص اينکه کشوري دچار تنش آبي شده يا نه شاخص‌هاي علمي متفاوتي طراحي و تدوين شده که يکي از آنها شاخص «فالکن مارک»، دانشمند سوئدي است. براساس طبقه‌بندي فالکن مارک، کشورهايي که سرانه منابع آب تجديدشونده‌شان بالاتر از 2000 مترمکعب براي هر نفر در سال است وارد تنش آبي نشده‌اند، اما کشورهايي که سرانه آنها حدود 1700 مترمکعب و پايين‌تر از آن است در آستانه ورود به تنش آبي هستند. بر همين اساس کشورهايي که حدود 1000 مترمکعب سرانه دارند، وارد تنش آبي شده‌اند و کشورهايي که زير 500 مترمکعب براي هر نفر در سال سرانه منابع تجديدشونده دارند، وارد بحران شديد شده‌اند. بر همين اساس است که عباسقلي جهاني، کارشناس آب، به «اعتماد» مي‌گويد، ايران مدت‌هاست وارد تنش آبي شده است: «براساس شاخص‌هاي بين‌المللي خيلي وقت است که از اين مرزها عبور کرده‌ايم. براساس آخرين اطلاعاتي که وزرات نيرو داده، ميزان منابع آب تجديدشونده به رقم نزديک به 90 ميليارد مترمکعب مي‌رسد، حتي اگر رقم 100 ميليارد مترمکعب را قبول کنيم باز هم در تنش قرار داريم. تقسيم اين ميزان ذخاير به جمعيت ايران نشان مي‌دهد که شاخص براي هر نفر چيزي در حدود 1000 تا 1100 مترمکعب خواهد بود.» او به شاخص ديگري اشاره مي‌کند که مبناي آن مصرف 40درصد آب‌هاي تجديدشونده است. براساس اين شاخص هم وضعيت ايران روشن است، زيرا به گفته عباسقلي جهاني، ايران به گواه آمار رسمي دست‌کم 80درصد اين منابع را مصرف کرده است. اين کارشناس آب تاکيد مي‌کند که وضعيت تنش آبي با بارش‌هاي مقطعي مثل آنچه امسال در کشور اتفاق افتاد حل و فصل نمي‌شود: «باران قدري حال زيستگاه‌ها و تالاب‌هاي کشور را خوب کرد اما به صورت تجمعي ما فاصله زيادي با بهبود اوضاع داريم.» به اين ترتيب جهاني تاکيد مي‌کند که گزارش اخير که ايران را در رتبه چهارم تنش آبي قرار داده نه تنها دور از ذهن نيست، بلکه با داده‌هاي داخل کشور هم منطبق است و نمي‌توان آن را انکار کرد. چه بايد کرد؟ اما پرسش اين است، اگر گزارش جديد موسسه جهاني منابع را به عنوان معيار وضعيت تنش آبي ايران بپذيريم راه برون‌رفت از وضعيت کنوني چيست؟ آيا مي‌توان اميدوار بود که نام ايران از ميان کشورهايي که داراي تنش آبي شديد هستند، خارج شود؟ نسخه چنين برون‌رفتي در چيست؟ عباسقلي جهاني مي‌گويد، تنها راه برون‌رفت از اين وضعيت عملي کردن سياست‌هايي است که در کشور سال‌هاست تدوين شده‌اند اما اجرا نمي‌شوند: «ما از نظر سياست‌هاي استراتژيک آب مشکل چنداني نداريم. براي نمونه سياست‌هاي درازمدت بخش آب در 18 محور در سال 82 به تصويب هيات دولت رسيد اما هيچ‌گاه به خوبي اجرايي نشد. اين سياست‌ها ملهم از سياست‌هاي کلان بخش آب بود که به تاييد مجمع رسيده و مقام معظم رهبري هم آن را ابلاغ کرده بودند.» به گفته جهاني، براي بخش آب تاکنون متون سياستي فراواني از سوي نخبگان آب کشور تدوين شده اما: «در تبديل اين سياست‌ها به برنامه عملي ناکام بوده‌ايم.» او مي‌گويد بايد در کشور بر سر اجراي اين سياست‌هاي منسجم، توافق گسترده شکل بگيرد و سياست‌ها به صورت جدي عملي شوند وگرنه نوشتن متون سياستي زيبا مشکلي را رفع نمي‌کند. «اعتماد» باز هم موضوع تنش آبي و راه‌هاي برون‌رفت از آن را بررسي خواهد کرد. ما را در کانال «آخرين خبر» دنبال کنيد