ماجرای مونوریل؛ بودجه‌های واقعی طرح‌های توهمی

شرق/متن پيش رو در شرق منتشر شده و انتشار آن به معني تاييد تمام يا بخشي از آن نيست

ماجراي مونوريل در ايران داستاني پيچيده با پاياني باز است؛ حالا سال‌ها از خشت‌گذاري اين پروژه در تهران، قم و کرمانشاه مي‌گذرد و در هيچ‌کدام از اين شهرها خبري از پايان پروژه نيست. در اين سال‌ها البته بودجه فراواني هزينه شد و در اين شهرها بخشي از پروژه هم عملي شد، اما مونوريل ايران هيچ‌گاه مسافري به خود نديد. چه شد که سيستم حمل‌ونقل شهري مورد علاقه رئيس‌جمهوري پيشين ايران، شهر به شهر گشت و به نتيجه نرسيد؟ اساسا مونوريل پروژه‌اي مناسب براي فضاي شهري ايران به حساب مي‌آيد؟

---

بازار

---

‌سرگذشت مونوريل؛ از  لندن قرن نوزدهم به ايران در قرن بيست‌و‌يکم
تک‌ريل يا مونوريل درواقع يک خط منفرد است که به‌عنوان ريل براي واگن‌هاي مسافري يا باري استفاده مي‌شود.
در ۲۲ نوامبر سال ۱۸۲۱ بود که وسيله نقليه‌اي طراحي شد که روي يک ريل حرکت مي‌کرد. مخترعش هم هنري رابينسون پالمر بود. اولين خط مونوريل در سال ۱۸۲۴ در لندن ساخته شد. اين مونوريل که از يک اسب به‌عنوان پيشرانه استفاده مي‌کرد، اولين خط مونوريل مسافربري جهان بود.
حدود 180 سال پس از اين اختراع، در پايتخت ايران شهرداري که با دوربرگردان‌هاي بي‌شمار شناخته مي‌شد به فکر راه‌اندازي مونوريل افتاد.
مونوريل در ايران به پديده‌اي عجيب تبديل شد و از نوع ورود تا نوع اجرا همواره سؤالات و مباحث فراواني را از سوي موافقان و مخالفان به همراه داشته است.

‌‌پروژه شهري احمدي‌نژاد؛ مونوريل تهران
احداث خط مونوريل صادقيه تا فرودگاه در سال 82 در جلسه شوراي شهر تهران مطرح شد. برخي اعضا صراحتا با اين موضوع مخالفت کردند، اما ياران آقاي شهردار در نهايت توانستند حرف خود را به کرسي نشانده و مصوبه شش کيلومتر مونوريل صادقيه تا اکباتان را براي اجرا به محمود احمدي‌نژاد بسپارند.
در آن زمان هزارو 500 ميليارد تومان از بودجه شهروندان تهران به امر احداث 240 کيلومتر مونوريل تخصيص يافت.
مونوريل شش‌کيلومتري با پنج ايستگاه طبق برنامه مي‌بايست در دو سال به بهره‌برداري مي‌رسيد، ولي باوجود انعقاد قرارداد در سال 84 متوقف شد. هرچند وعده اوليه اجرا با هزينه بخش خصوصي بود، اما درنهايت بيش از 52 ميليارد تومان براي شهرداري هزينه برداشت و به نتيجه‌ نرسيد.

‌چرا شکست خورد؟

بابايي، مجري پروژه مونوريل در آن زمان اظهار کرد: مخالفت‌هاي بعضي از مسئولان دولتي باعث شد شرکت مالزيايي به‌عنوان پيمانکار اصلي پروژه با متهم‌کردن مجري پروژه به دادن اطلاعات غلط و درگيرکردن آنها با پروژه‌اي غيرقانوني، قرارداد سه‌ماهه خود را فسخ کند و پروژه عملا متوقف شد. حدود ۱۲ ميليارد تومان براي احداث پايه‌هاي مونوريل هزينه شده که هفت ميليارد تومان از محل پيش‌فروش هزارو 200 مترمربع تراکم واحدهاي تجاري مربوط به پروژه بود که آن‌هم به صورت تهاتر به دست آمده است. ‌شايد شهر تهران آن زمان شانس  آورد که شرکت مالزيايي فقط قرارداد را فسخ کرد و درصدد گرفتن خسارت و غرامت برنيامد.‌ آقاي شهردار نيز در آن روزها بهشت را به مقصد پاستور ترک کرد تا رؤيايش براي احداث مونوريل تهران ناکام بماند.
سردار قاليباف که يونيفورم نيروي انتظامي را از تن درآورده و نتوانسته بود به رياست‌جمهوري برسد، به شهرداري رفت تا از اين سکو براي پرش به سمت شغل رؤياهايش تلاش کند. ‌او در ابتداي شهرداري حتي پايه‌‌هاي مونوريل را جمع‌آوري کرد تا اين هزينه هنگفت از ياد مردم شهر برود.

مونوريل  زيرزميني  قم
آقاي شهردار که اين روزها رئيس‌جمهور شده بود، پس از ناکامي در احداث مونوريل تهران تلاش کرد اين ايده را در قم اجرائي کند.
در سال 88 طرح مونوريل قم کلنگ‌زني و سازمان قطار ‌شهري قم نيز رسما افتتاح شد. بنا بود دو فاز 6.2 و 11‌کيلومتري مونوريل بار ترافيکي قم را کم کند.
از همان ابتداي کار مباحث فراواني درباره مطالعات و مسيريابي صورت‌گرفته ايجاد شد، ولي پس از يک سال با استانداري محمدحسين موسي‌پور کار سرعت بيشتري گرفته و با صرف هزينه زياد ستون‌هاي مونوريل در نقاطي از شهر قد علم کردند. بنا بود پروژه در سال 90 به بهره‌برداري برسد، اما پس از مدتي اعتراضات و مباحثي درباره نحوه عبور منوريل از مقابل حرم مطهر حضرت معصومه ايجاد شد که منجر به کندي انجام کار شد.
تا زماني که در سال 93 مهر ابطال بر پروژه مونوريل قم زده شد، رقمي نزديک به 200 ميليارد تومان بودجه صرف و در آخر بنا شد مبلغ 360 ميليارد باقي‌مانده صرف سرمايه‌گذاري در زيرساخت‌هاي متروي اين شهر شود.

ماجراي کرمانشاه
سرنوشت حمل‌ونقل شهري کرمانشاه در ادوار مختلف دستخوش تغييرات متفاوتي شد. اولين‌بار در سال 78 و در زمان استانداري محمدحسين مقيمي، پروژه «ترامواي کرمانشاه» مطرح شد، اما به نتيجه خاصي نرسيد. ‌طرح جامع حمل‌ونقل و ترافيک شهر کرمانشاه در سال ۸۴ توسط شرکت حمل‌ونقل و ترافيک تهران انجام گرفت و در جلسه شصت‌ودوم شوراي عالي ترافيک شهرهاي کشور مورخ 2/۱۲/۱۳۸۴ به تصويب رسيد.
در سال 85 و در روزي که محمود احمدي‌نژاد از ساعت حضور مردم در مراسم استقبال مي‌پرسيد، خط ريلي کرمانشاه به طول ۵/۱۳ کيلومتر مطرح شد و در شصت‌وهفتمين جلسه شوراي عالي ترافيک به‌صورت مترو به تصويب رسيد.
با‌اين‌حال در ۲۶ شهريور سال ۸۸ و در زمان استانداري دادوش هاشمي، کميته فني شوراي عالي ترافيک کشور با حمايت محمود احمدي‌نژاد، به دلايلي که آنها را «تفکر مهندسي و اصلاح الگوي مصرف» اعلام کرد، پروژه متروي کرمانشاه را به پروژه مونوريل کرمانشاه تبديل کرد و ادعا شد که هزينه و بودجه اجراي قطار‌ شهري کرمانشاه به نصف کاهش يافته ‌است.
برنامه اجرائي احداث خط يک قطار ‌شهري کرمانشاه از اواخر سال ۱۳۹۰ و اوايل ۱۳۹۱ در قراردادي به مبلغ اوليه ۲۱۵ ميليون يورو و مدت زمان اجرائي ۴۲ ماه آغاز و پيش‌بيني شد تا سال ۱۳۹۳ اولين فاز آن به بهره‌برداري برسد.‌ پس از سفر مقام معظم رهبري و با انتقاد کارشناسان و نمايندگان شهر از پروژه مونوريل، مقرر شد مترو جايگزين مونوريل شود. با‌اين‌حال، از آنجا که عمليات ساخت و نصب ستون‌ها آغاز شده و تا حدي پيش رفته بود، نمايندگان از حفظ اين بخش دفاع کرده و به اين ترتيب شبکه حمل‌ونقل ريلي کرمانشاه دوپاره شد. در دولت يازدهم نيز مقامات استانداري کرمانشاه از جايگزيني مونوريل با قطار سبک شهري خبر دادند.

‌هر  مديري پروژه خودش را مي‌خواهد
اما دليل شکست پروژه مونوريل در ايران چيست و چرا اين پروژه‌ها بي‌سرانجام و با صرف هزينه فراوان به حال خود رها شده ‌است؟ آيا سيستم مونوريل مناسب شهرهاي ايران نيست يا اينکه روند برنامه‌ريزي و اجرا مشکل دارد؟
«سارا ثابت»، کارشناس طراحي شهري و پژوهشگر معتقد است که انتخاب يک سيستم حمل‌و‌نقل شهري پژوهش‌هاي دقيق و عميق مي‌خواهد. او دراين‌باره به «شرق» مي‌گويد: «سيستم‌هاي حمل‌ونقل مختلف بر اساس بهينه‌سازي بين هزينه و کارايي در شهرهاي مختلف انتخاب مي‌شوند. انتخاب بين مترو، بي‌آرتي، ال‌آرتي، تراموا، مونوريل و... بستگي به جمعيت، اقليم، مسافت، هزينه و... دارد و اينکه در يک کلمه بگوييم مونوريل در ايران مثمرثمر نيست، اصلا سخن درستي نيست». ثابت دراين‌باره مي‌گويد: «بايد مشخص کنيم که مونوريل در مقايسه ‌با کدام سيستم و براي چه مسافتي قرار است مورد استفاده قرار بگيرد؛ اين موضوع خود نيازمند بررسي و کار پژوهشي دقيق است و نمي‌توان به‌راحتي نظر کلي صادر کرد، اما مي‌توان گفت که در ايران درباره استفاده از مونوريل نيازسنجي و مطالعه دقيق انجام نشده و معمولا با اين سيستم‌هاي حمل‌ونقل مانند يک کالاي لوکس برخورد مي‌شود. مثلا مديري در جايي ديده يا شنيده و مي‌خواهد همان را وارد کند. حتي اگر مطالعه‌اي انجام شود، پيشاپيش نتيجه آن مشخص است و اين پژوهش‌ها بايد به نتيجه مدنظر آن مدير برسد. اين روند نه‌تنها درباره مونوريل بلکه درباره زيرگذر، روگذر، مال‌سازي، مفاهيم، جايابي شهرهاي جديد و ديگر موارد هم تکرار مي‌شود». اين پژوهشگر حوزه شهري معتقد است نوع مواجهه با تکنولوژي است که اثرگذار مي‌شود و نه خود تکنولوژي و در توضيح مي‌گويد: «مثلا وقتي پروژه مونوريل نيمه‌کاره رها مي‌شود معناي آن پاسخ‌ندادن اين پروژه نيست و دليل آن پايان دوره آن مدير علاقه‌مند به مونوريل بوده و مدير بعدي هم الزامي به ادامه آن پروژه نمي‌بيند. معمولا دليل مدير بعدي هم نه بررسي و پژوهش دقيق بلکه تلاش براي آغاز پروژه‌اي مشابه است».
ثابت در ادامه به ماجراي علاقه محمود احمدي‌نژاد به پروژه مونوريل اشاره مي‌کند و دراين‌باره مي‌گويد: «مي‌دانيم که احمدي‌نژاد پس از آنکه نتوانست مونوريل را در تهران به سرانجام برساند و با مخالفت‌هايي روبه‌رو شد، سراغ قم رفت که همين پروژه را آنجا اجرا کند. البته من نمي‌خواهم اين روند را به يک فرد و صرفا فقط احمدي‌نژاد محدود کنم چون اين کار يک فرد يا جناح خاص نيست، اين يک شيوه مديريتي در ايران است که درباره دلايل آن مي‌شود مفصل سخن گفت».

اين کارشناس طراحي شهري درباره بُعد زيباشناحتي سيستم مونوريل هم مي‌گويد: «من مونوريل را يک مانع در منظر در طراحي شهري مي‌بينم که البته به اين معني نيست که نبايد از مونوريل استفاده کرد، به اين معناست که مونوريل مي‌تواند منظر شهري را خراب کند و بايد درست از آن استفاده کرد. استفاده از مونوريل نيازمند کاري دقيق است که کجا و چگونه استفاده شود که منظر شهري از بين نرود».‌ ثابت در ادامه بي‌توجهي به طرح‌هاي جامع و تکميلي شهري را هم يکي از دلايل چنين پروژه‌هاي نيمه‌کاره‌اي مي‌داند: «نکته ديگر طرح جامع حمل‌ونقل است که مي‌دانيم تهران چنين طرحي دارد و اين طرح‌ها کار همان مطالعه و پژوهش را انجام مي‌دهند و بر اساس پژوهش طراحي مي‌شوند. متأسفانه برخورد با اين طرح‌ها معمولا عقيم است و مديران آنها را جدي نمي‌گيرند که اگر مبنا قرار گيرد، ديگر با آمد و رفت هر مدير، پروژه‌اي ناقص به جا نمي‌ماند».
اين روزها اولين مونوريل جهان به 200‌سالگي نزديک مي‌شود. محمود احمدي‌نژاد نيز هم شهرداري را واگذار کرده و هم دولت را. پرونده راه‌اندازي مونوريل نيز با پاياني باز مواجه است. در شرايط فعلي دولت و شهرداري‌ها تمايلي به انجام آن ندارند، اما چرخش سياست‌مداران در ايران زياد است. احداث مونوريل نيز شايد وقتي ديگر.

به پيج اينستاگرامي «آخرين خبر» بپيونديد
instagram.com/akharinkhabar