برگزیده

ایران به دنبال نقش جدید در قفقاز پسا-جنگ

ديپلماسي ايراني

بروزرسانی 1399/11/13 - 23:25

ایران به دنبال نقش جدید در قفقاز پسا-جنگ

ديپلماسي ايراني/متن پيش رو در ديپلماسي ايراني منتشر شده و انتشار آن به معناي تاييد تمام يا بخشي از آن نيست

جاشوا کوچرا-ريسپانسيپل استيت کرافت/ ديپلمات ارشد ايران تور در قفقاز جنوبي را به اتمام رسانده و روساي دولت سه کشور ديدار کرده، اما اقدام چنداني براي حل ترديدها درباره جايگاه ايران در نظم نوظهور منطقه اي انجام نداده است. جواد ظريف، وزير امور خارجه ايران، از 25 ژانويه تور به باکو، ايروان و تفليس و همچنين مسکو و آنکارا را آغاز کرده است. ظريف بالاترين مقام ايراني است که پس از جنگ 44 روزه بين ارمنستان و جمهوري آذربايجان در سال گذشته به منطقه سفر کرده است؛ جنگي که به پيروزي جمهوري آذربايجان انجاميد و مناسبات ژئوپولتيک را به شدت تغيير داد و روسيه و ترکيه نفوذ جديدي در منطقه پيدا کردند و ديگران از جمله ايران، سعي دارند جايگاه خود را در منطقه بيابند.

ظريف در اولين توقف خود در باکو گفت که سفر او تحت تاثير فرمول «3+3» الهام علي اف به عنوان يک بستر جديد ادغام منطقه اي پس از جنگ (سه کشور منطقه قفقاز به علاوه روسيه، ترکيه و ايران) بوده است. ظريف به رئيس جمهوري علي اف گفت: «من پيشنهاد شما درباره 3+3 را قبول مي کنم و از هر 5 کشور ديدار خواهم کرد. ما اميدواريم که اين آغازي براي روابط صلح آميز و عادي بين کشورهاي منطقه باشد.» (اگرچه ظريف از علي اف به دليل اين پيشنهاد تقدير کرد، اما در حقيقت اين رجب طيب اردوغان، رئيس جمهور ترکيه، بوده که اين مساله را مطرح کرده است.) با اين حال، شايد پر سر و صدا ترين اتفاق سفر ظريف به باکو، تبريک پيروزي جمهوري آذربايجان بود: «خوشحاليم که جمهوري آذربايجان سرزمين هاي خود را پس گرفت. اکنون که به دنبال احياي تماميت ارضي و پايان اشغال به وضعيت عادي بازگشتيم، مردم جمهوري آذربايجان مي توانند به سرزمين هاي خود بازگردند و ايران مي خواهد در انجام اين کار کمک کند.»

اين مساله در باکو و در ايروان به معناي تغيير نسبي در رويکرد تهران بود که به طور سنتي سعي در حفظ موضع بي طرف بين دو همسايه شمالي خود داشته است. ايران تا همين اواخر طبق فرمول بي طرفي، از واژه هاي شديدالحن يک طرفه مانند «اشغال»، «آزادسازي»، «سرزمين هاي شما» يا «احياي تماميت ارضي» خودداري مي کرد. يک تحليلگر از جمهوري آذربايجان اينطور اظهار داشت که دليل اين تغيير رويکرد ايران پيروزي قاطع نظامي جمهوري آذربايجان بوده: «اکنون ظريف به روابط جديد با جمهوري آذربايجان به صورت يک «تنظيم مجدد» در روابط جديد اميدوار است. پيروزي جمهوري آذربايجان واقعيت هاي سياست منطقه را رقم مي زند.»

اين تغيير رويه ايران از ميانه جنگ بين جمهوري آذربايجان و ارمنستان آغاز شد چرا که ايران سعي داشت ملاحظاتي از جمله دلجويي از جمعيت آذري زبان و بي اعتمادي ايران به افزايش نفوذ ترکيه در قفقاز را در نظر بگيرد. اين روند در اواخر جنگ با تلاش وزارت امور خارجه ايران براي پيشنهاد توافق صلح که البته نتيجه نداد، ادامه يافت.

از نظر ارامنه، اين پيشنهاد نشان مي داد که ايران از پيشتر به سمت جمهوري آذربايجان متمايل شده است. گاريک کريان، تحليلگر سياسي، در مصاحبه با وب سايت خبري ارمنستان «1in.am.» گفت: «ايران پيشتر به طرفداري از ارامنه گرايش نشان مي داد. اما در جنگ قره باغ، ايران موضعي منفعلانه گرفت که منعکس کننده اين واقعيت بود که ايران در حال حل و فصل درگيري هاي داخلي مرتبط با اختلافات دو کشور شمالي است؛ و سپس ماجرا به تحويل همه مناطقي ختم شد که به طور رسمي متعلق به جمهوري آذربايجان بودند.» کريان افزود که ايران نتيجه جنگ (بازپس گيري کنترل بر بيشتر مناطق اشغالي توسط جمهوري آذربايجان) را ارزيابي کرد که همين مساله، چرايي تبريک پيروزي به جمهوري آذربايجان توسط وزير امور خارجه را توضيح مي دهد.

محتواي پيشنهاد ايران هرگز علني نشد، اما اين کشور در گذشته تمايل داشت بين قره باغ (منطقه اي که قبل از جنگ اول در دهه 1990 اکثريت ارمني داشت) و مناطق اطراف آن که ارامنه در همان جنگ گرفته بودند و عمده ساکنان آن از قوميت آذري بودند، تمايز قائل شود.

ظريف در ايروان درباره ديدگاه تهران به اختلاف هاي ارضي در منطقه قفقاز به همتاي ارمني خود گفت: «خط قرمز ما تماميت ارضي جمهوري ارمنستان است و نظر خود را در اين زمينه به وضوح اعلام کرده ايم.» از يک سو، اين اظهارات براي ارمنستان اطمينان دهنده بود، اما از سوي ديگر به نظر مي رسيد وضعيت باقي اراضي تحت کنترل ارمنستان در ناگورنو-قره باغ همچنان مورد ترديد است.

الدار ممدوف، تحليلگر ايران و مشاور سياسي اتحاد پيشرو سوسياليست ها و دموکرات ها در پارلمان اروپا، مي گويد به رغم سخنان دوستانه ظريف در باکو، نگراني هاي اساسي دولت ايران در رابطه با جمهوري آذربايجان همچنان پابرجاست: «درست است که مساله فراتر از اظهارات معمول ايراني هاست و باعث تحريک در ارمنستان مي شود. اما من فکر مي کنم موضوع بيشتر طفره رفتن از ماجراست تا يک تغيير واقعي.» به طور مشابه، اظهارات عمومي درباره ادغام منطقه اي بازتاب منافع واقعي ايران نبودند. ممدف گفت: «آذري ها بيش از حد بر همه اين ارتباطات حمل و نقل تاکيد دارند. اما براي ايران، مسائل مربوط به تماميت ارضي، اقليت آذري در ايران و نفوذ اسرائيل مهم ترين مسائل است. و اين تغييري نخواهد کرد.»

ظريف در ايروان از اقليت ارمني ايران ياد کرد: «ما همچنين ميزبان تعداد زيادي از هموطنان ارمني هستيم و با آنها رابطه ديرينه داريم.» اما در باکو هيچ اشاره اي به جمعيت آذري زبان ايران داشت که اين مساله نشان دهنده حساسيت آنها براي جمهوري اسلامي است. ظريف در ايروان همچنين بر موضوع مزدوران سوري که ترکيه آنها را براي جنگ در جمهوري آذربايجان استخدام کرده بود، اشاره کرد که به وضوح نشان دهنده نگراني ايران درباره تندروهاي سني و حضور آنها در نزديکي مرزهاي خود است.