برگزیده

یارانه 9 هزار میلیاردی ایران به ترکیه!

فرهيختگان

بروزرسانی 1404/07/28 - 20:32

فرهیختگان/متن پیش رو در فرهیختگان منتشر شده و بازنشرش در آخرین خبر به معنای تاییدش نیست

«سفر رایگان به ترکیه، سود چند میلیونی سفر به خارج، رانت دولت به گردشگران ترکیه، ارمنستان و...» این‌ها تنها بخشی از محتوای خبری است که طی هفته‌های اخیر در فضای خبری کشور منتشر می‌شود. در این گزارش «فرهیختگان» سعی می‌کند به این سؤال پاسخ دهد که رانت یا یارانه ارزی مسافران خارجی ایران که این روز‌ها به‌واسطه شکاف قابل توجه ارز دولتی و ارز بازار آزاد یا غیررسمی رخ داده و نقل محافل خبری شده، چقدر است. براساس آنچه در ادامه شرح می‌دهیم، واقعیت این است که در فقدان داده‌های رسمی از میزان ارز تأمین‌شده در بخش ارز مسافری، محاسبه دقیق حجم کل رانت یا یارانه ارزی دولت دشوار بوده، اما این موضوع غیرقابل انکاری است که مسافران خارجی این روز‌ها سود شیرینی از مابه‌التفاوت نرخ ارز بازار و نرخ ارز دولتی به جیب می‌زنند. محاسبات نشان می‌دهد درحال حاضر مسافران عازم به خارج حدوداً 38 میلیون تومان برای دریافت 500 دلار ارز دولتی هزینه می‌کنند. در سمت دیگر، نرخ دلار در بازار ارز غیررسمی یا آزاد حول و حوش 110 هزار تومان است. این یعنی هر مسافری که 500 دلار ارز مسافرتی می‌گیرد، در مقایسه با زمانی که مجبور می‌شد آن را از بازار آزاد بخرد، 17 میلیون تومان سود کرده است.

900 میلیون دلار ارز خدماتی طی 7 ماه
یکی از روش‌های محاسبه میزان رانت یا یارانه اعطایی دولت به مسافران، محاسبه تفاوت نرخ ارز بازار با نرخ ارز مسافرتی دولتی است. دراین‌خصوص، نهاد‌های رسمی هنوز آمار قابل استنادی از وضعیت تخصیص ارز مسافرتی طی سال جاری منتشر نکرده‌اند. داده‌های این بخش در قالب ارز بخش خدمات می‌آید که خود آن بخش، طیف وسیعی از بخش‌های دارای اولویت تخصیص و تأمین ارز را در بر می‌گیرد. طبق آنچه در وب‌سایت مرکز مبادله آمده، ارز بخش خدمات به 63 مورد تعلق می‌گیرد که ازجمله آن‌ها می‌توان به این موارد اشاره داشت. ارزدرمانی، ارز مأموریت غیرثابت (کوتاه‌مدت)، ارز دانشجویی، هزینه فرصت مطالعاتی اعضای هیئت‌علمی، هزینه چاپ مقالات علمی در خارج از کشور (دولتی)، هزینه فدراسیون‌ها و باشگاه‌های ورزشی، هزینه اشتراک نشریات خارجی، هزینه برگزاری همایش‌های بین‌المللی (دولتی)، هزینه شرکت در دوره‌های آموزشی و پژوهشی خارج از کشور، ارز مسافرتی هوایی، زمینی، ریلی و دریایی، هزینه اعزام زائرین به حج تمتع و عمره، هزینه اعزام زائران به عتبات عالیات، رانندگان بخش حمل‌ونقل بین‌المللی و ده‌ها مورد دیگر.

براساس گزارش‌های مرکز مبادله ارز و طلای ایران، در سال 1403 مجموع ارز تأمین‌شده در بخش خدمات، یک میلیارد و 282 میلیون دلار بوده است. در سال جاری نیز طبق گزارش مرکز مبادله، از ابتدای فروردین امسال تا 26 مهرماه مجموعاً 892 میلیون دلار ارز برای بخش خدمات تأمین شده است. با این حال، مشخص نیست از رقم نزدیک به 900 میلیون دلاری ارز تأمین‌شده بخش خدمات، چه مقدار از آن مربوط به ارز مسافرتی بوده است.

سفر 2 میلیون ایرانی به ترکیه طی 8 ماهه سال 2025
روش دوم برای محاسبه رانت یا یارانه اعطایی دولت به مسافران، محاسبه تعداد مسافران خارجی و تفاوت نرخ ارزی است که این مسافران از ارز دولتی استفاده کرده‌اند. گزارش‌های داخلی ایران از تعداد گردشگران ایرانی به‌خارج‌رفته معمولاً با تأخیر زمانی چندماهه منتشر می‌شود. براساس آخرین گزارش مرکز آمار ایران، در بهار امسال 2 میلیون و 855 هزار ایرانی به خارج از کشور رفته‌اند که نسبت به مدت مشابه پارسال افزایش 105 هزار نفری یا نزدیک به 4 درصدی داشته است.

براساس داده‌های وزارت گردشگری ترکیه، در 8ماهه سال 2025 تعداد یک میلیون و 945 هزار گردشگر ایرانی وارد ترکیه شده‌اند که 157 هزار نفر نسبت به مدت مشابه سال گذشته کاهش نشان می‌دهد. این آمار‌ها بسیار قابل تأمل است. تعداد ایرانی‌هایی که در 8ماهه سال 2025 به عنوان گردشگر به ترکیه سفر کرده‌اند، از کل گردشگران 12 ماهه سال‌های 2008 تا 2021 بیشتر بوده است. همچنین رکورد سفر گردشگران ایرانی به ترکیه در 12 ماهه سال گذشته شکسته شده است و نزدیک به 3.3 میلیون ایرانی از ترکیه بازدید کرده‌اند.

این آمار‌ها نکته مهمی را نشان می‌دهد، اینکه تعداد گردشگران ایرانی بازدیدکننده از ترکیه طی سال‌های 2008 تا 2024 عمدتاً در سال‌هایی افزایش چشمگیری داشته که سیستم ارزی ایران چندنرخی بوده یا نرخ ارز جهش‌های قابل‌توجهی را تجربه کرده است. سال‌های 2010 و 2011، سال 2017 تا 2019، سال 2022 تا 2024 ازجمله سال‌هایی بوده‌اند که نرخ ارز به‌واسطه تحریم‌ها و موارد دیگر افزایش چشمگیری داشته که نتیجه آن، دو اتفاق بوده است. اولی، ایجاد رانت برای مسافران بوده که برخی از افراد آن هم مسافراولی‌ها را ترغیب کرده از عواید این رانت ارزی برای سفر استفاده کنند. دومی، کاهش توان مالی گردشگران پس از جهش ارزی بوده که به‌واسطه ارزان‌تر بودن مقاصد گردشگری ترکیه، به این کشور سفر کرده‌اند. در ادامه با ترکیب داده‌های بالا تاحدودی می‌توان برآورد کرد که دولت طی 7 ماهه سال جاری چه مقدار یارانه به مسافران خارجی اعطا کرده است.

سود 17 میلیونی هر مسافر
برای اینکه بتوان مقدار رانت یا یارانه ارزی مسافران خارجی را برآورد کرد، در اینجا نیاز است سود هر فرد از خرید 500 دلار ارز دولتی را نیز محاسبه کنیم. محاسبات نشان می‌دهد مسافران در حال حاضر حدود 38 میلیون تومان برای دریافت 500 دلار ارز دولتی پرداخت می‌کنند که براین اساس، نرخ هر دلار مسافرتی برای مسافر حول‌وحوش 76 هزار تومان تمام می‌شود. با در نظر گرفتن دلار بازار یا دلار غیررسمی که در روز‌های اخیر حول‌وحوش 110 هزار تومان بوده، تفاوت 34 هزار تومانی در هر دلار برای مسافر بین ارز دولتی و ارز آزاد وجود دارد. یعنی اگر فردی 500 دلار ارز دولتی بگیرد، عملاً 17 میلیون تومان سود نسبت به زمانی که ارز را از بازار آزاد می‌خرید، سود کرده است.

اما در سمت دیگر نیز مرور داده‌های نرخ ارز از ابتدای سال جاری تاکنون نشان می‌دهد دلار بازار آزاد یا غیررسمی در ابتدای فروردین امسال حول‌وحوش 100 هزار تومان بوده که این مقدار در مقاطعی از اردیبهشت حدود 82 تا 84 هزار تومان، در خرداد 83 تا 93 هزار تومان، در تیرماه بین 86 تا 91 هزار تومان، در مردادماه بین 93 تا 95 هزار تومان، در شهریور بین 95 تا 100 هزار تومان و در مهرماه نیز تاکنون بین 100 تا 110 هزار تومان بوده و در مقاطعی بالاتر از این عدد نیز ثبت شده است. براین اساس، اگر عدد میانگینی را برای نرخ دلار در 7 ماهه امسال در نظر بگیریم، به عدد 95 هزار تومان از ابتدای سال تاکنون می‌رسیم. یعنی دولت از ابتدای سال تاکنون به طور میانگین 20 هزار تومان به مسافران خارجی یارانه داده است.

9 همت یارانه برای مسافران خارجی؟
واقعیت این است که رانت یا یارانه ارزی مسافران خارجی موضوع واضح و قابل مشاهده‌ای است. روزانه صد‌ها مسافر از 500 دلار ارز مسافرتی که دولت برای سفر خارجی می‌دهد، استفاده می‌کنند. شرط دریافت این ارز این است که فرد حتماً بلیت سفر به مقصد مورد نظر خود را در اختیار داشته باشد و آن را به بانک ارائه دهد. در مدت ۳۶۵ روز فقط برای یک سفر به خارج از مرز‌های کشور سهمیه ارز مسافرتی به فرد تعلق می‌گیرد و تنها برای یک مقصد می‌تواند ارز مسافرتی دریافت کند. برای دریافت ارز مسافرتی، متقاضی دریافت ارز شخصاً باید مراجعه کند. در یک خانواده، همه اعضای خانواده باید برای دریافت ارز متعلق به خودشان مراجعه کنند. بر این اساس، برخلاف آنچه که برخی بلاگر‌ها در فضای مجازی تبلیغ می‌کنند، بدون انجام سفر از سوی فرد، دریافت ارز مسافرتی کاملاً غیرممکن است.

پس از مقدمه‌هایی که گفته شد، در اینجا لازم است برای برآورد آثار اقتصادی رانت یا یارانه ارزی مسافران خارجی به برخی داده‌ها اشاره کنیم. واقعیت این است که محاسبه رانت یا یارانه ارزی مسافرت خارجی نسبتاً موضوع دشواری است. دلیل آن هم فقدان مهم‌ترین داده لازم برای محاسبه، یعنی مقدار ارز تخصیصی به کل مسافران (مجموع ارز مسافرتی تأمین شده از ابتدای سال) است. این داده به چه‌کار می‌آید؟ باتوجه‌به اینکه هر مسافر فقط سالی یک‌بار می‌تواند از 500 دلار ارز مسافرتی دولتی استفاده کند، لذا اگر مبنا را تعداد مسافران خارج‌رفته در نظر بگیریم، از آنجایی که برخی مسافران طی سال چندین بار به خارج می‌روند، عملاً این شاخص کارایی خود را از دست می‌دهد.

برای مثال، بر اساس داده‌های وزارت گردشگری ترکیه، طی ۸ماهه امسال 2 میلیون گردشگر ایرانی از ترکیه بازدید کرده‌اند. حال اگر هرکدام از این گردشگران 500 دلار از دولت ایران ارز دریافت کرده باشند، مجموعاً ارز دریافتی این افراد به یک میلیارد دلار خواهد رسید. این درحالی است که طبق گزارش مرکز آمار ایران در سال جاری طی 7 ماه، کل ارز تأمین‌شده بخش خدمات که شامل 63 مورد ازجمله ارز مسافرتی است، نزدیک به 900 میلیون دلار بوده است. پس عملاً محاسبه رانت یا یارانه ارزی مسافران در فقدان آمار‌های رسمی نسبتاً دشوار است. «فرهیختگان» صرفاً برای نشان دادن درشتی عدد یارانه ارزی، یک فرض را در اینجا مطرح می‌کند. بیایید فرض کنیم از کل 2 میلیون مسافری که امسال در ۸ماهه 2025 به ترکیه رفته‌اند، حدود 50 درصد از آن‌ها برای اولین بار به این کشور رفته و 50 درصد مابقی حداقل دو یا چند بار به ترکیه سفر کرده‌اند. براین اساس می‌توان گفت از آن دو میلیون نفر، حدوداً یک میلیون نفر ممکن است یک‌بار ارز مسافرتی 500 دلاری از دولت دریافت کرده باشند که این رقم معادل 500 میلیون دلار ارز مسافرتی خواهد بود. از طرف دیگر، گفته شد که دولت امسال در 7 ماهه حدود 900 میلیون دلار ارز خدمات تأمین کرده است. اگر از این رقم نیز 50 درصد آن صرف ارز مسافرتی شده باشد، عملاً 450 میلیون دلار ارز مسافرتی به مسافران داده شده است.

ما در این گزارش فرض را همین عدد 450 میلیون دلار در نظر می‌گیریم. با احتساب اینکه 450 میلیون دلار طی 7 ماهه امسال ارز 500 دلاری به مسافران داده شده باشد و اگر میانگین نرخ دلار آزاد را در 7 ماهه امسال حدود 95 هزار تومان در نظر بگیریم، هر مسافر حدود 20 هزار تومان از تفاوت نرخ دولتی و بازار آزاد سود کرده است. اگر 20 هزار تومان سود یا یارانه ارزی (تفاوت نرخ بازار آزاد با نرخ ارز دولتی مسافری) را در عدد 450 میلیون دلار ضرب کنیم، به عدد 9 هزار میلیارد تومان می‌رسیم که تفاوت دلار بازار آزاد و دلار مسافری دولتی بوده که عاید مسافران شده است. در هر حال، این اعداد به دلیل فقدان داده‌های رسمی برآورد شده و ممکن است خطا‌هایی نیز داشته باشد؛ اما نمی‌توان اصل سود یا یارانه ارزی اعطایی برای مسافران خارجی را انکار کرد.

مسافران ترکیه چقدر سود می‌کنند؟
طی روز‌ها و هفته‌های اخیر بلاگر‌های زیادی از سود‌های چندمیلیونی سفر به خارج از کشور و به‌ویژه به کشور‌های همسایه و ترکیه محتوای تصویری تولید می‌کنند. بررسی‌های «فرهیختگان» نشان می‌دهد درحال حاضر ارزان‌ترین تور‌های لحظه آخری ترکیه حدوداً 17 میلیون تومان بوده که شامل بلیط رفت و برگشت، صبحانه و اقامت در هتل‌های ارزان‌قیمت است. این تور 3 روزه بوده و سایر هزینه‌ها ازجمله هزینه نهار و شام و سایر هزینه‌های مازاد بر عهده مسافر است. براین اساس باید به رقم 17 میلیون تومان ارقام دیگری ازجمله نهار و شام را اضافه کنیم. البته این نکته نیز قابل ذکر است که 17 میلیون تومان کف قیمت تور بوده و اعداد بعضاً به 25 تا 30 میلیون تومان و بالاتر نیز می‌رسد. در هر حال، اگر فرد نخواهد هزینه‌های جانبی ازجمله خرید‌های شخصی، سوغات و... بخرد، با 30 تا 40 میلیون تومان می‌تواند یک سفر معمولی به ترکیه داشته باشد. حالا ارزش دلار دولتی در بازار چقدر است؟ با احتساب نرخ فعلی 109 تا 110 هزار تومان، دلار مسافرتی در بازار حدود 55 میلیون تومان می‌ارزد.

درنهایت، مقصود از گزارش حاضر این نیست که دولت مانع سفر گردشگران ایرانی شود، اما به نظر می‌رسد نیاز‌های ارزی کشور در همین بخش خدمات که شامل 63 مورد بوده، طیف متنوعی از نیاز‌های درمانی، نیاز‌های علمی، تحقیقاتی و پژوهشی، فرهنگی، ترانزیتی، ورزشی، پزشکی و... را شامل می‌شود که می‌توان ارز بخش خدمات را با اولویت این بخش‌ها تخصیص و تأمین کرد و نهایتاً برای سفر‌های با هدف گردشگری، از ارز توافقی که حالا صاحب سامانه و تالار رسمی در مرکز مبادله است، استفاده کرد.