آتش‌بس شکننده پشتون‌ها

اکو ايران

بروزرسانی 1404/07/28 - 23:51

اکو ایران/متن پیش رو در اکو ایران منتشر شده و بازنشرش در آخرین خبر به معنای تاییدش نیست

پاکستان در دهه ۱۹۹۰ نقشی اساسی در ایجاد جنبش طالبان داشت و در سال ۲۰۲۱ نیز از بازگشت آن به قدرت در افغانستان استقبال کرد. اما در سال‌های اخیر، روابط دو کشور به شدت تیره شده است، و تلاش‌های اسلام‌آباد برای تعامل با دولت طالبان در زمینه مهار طالبان پاکستان تقریباً هیچ نتیجه‌ای در بر نداشته است.

اعلام برقراری آتش‌بس میان افغانستان و پاکستان در روز یکشنبه، پس از شدیدترین تنش میان دو کشور همسایه در سال‌های اخیر، فرصتی کوتاه برای آرامش به همراه آورده است. طی نزدیک به دو هفته، نیروهای افغانستان و پاکستان حملات متقابلی انجام دادند که ده‌ها کشته و صدها زخمی برجای گذاشت و خطر شعله‌ور شدن یک درگیری تمام‌عیار را میان دو کشور افزایش داد. پس از نشستی که روز شنبه با میانجی‌گری قطر و ترکیه در دوحه برگزار شد، مقام‌های افغانستان و پاکستان متعهد شدند سطح تنش‌ها را کاهش دهند و در پایان ماه جاری دوباره دیدار کنند.

خواجه آصف، وزیر دفاع پاکستان، روز یکشنبه در شبکه‌های اجتماعی نوشت: «تروریسمی که از خاک افغانستان به پاکستان سرایت می‌کند، فوراً متوقف خواهد شد». در سوی دیگر، ذبیح‌الله مجاهد، سخنگوی طالبان افغانستان، در شبکه ایکس نوشت: «هیچ‌یک از دو کشور اقدام خصمانه‌ای علیه دیگری انجام نخواهد داد». با این حال، هیچ بیانیه مشترکی منتشر نشد.

با وجود این آتش‌بس موقت، تحلیلگران و دیپلمات‌های پیشین هشدار می‌دهند که پاکستان همچنان با مشکل مزمن طالبان پاکستان روبه‌رو است؛ معضلی که حل آن بدون اقدامات قاطع، که تاکنون هیچ‌یک از دو طرف تمایلی به اتخاذشان نداشته‌اند، تقریباً ناممکن به نظر می‌رسد.

ریشه بحران: پناه دادن به طالبان پاکستان
به نوشته نیویورک تایمز، محور اصلی اختلاف به حملات پیاپی گروه تروریستی تحریک طالبان پاکستان (TTP) در داخل خاک پاکستان بازمی‌گردد. اسلام‌آباد دولت طالبان افغانستان را متهم می‌کند که به این گروه پناه داده و هیچ تلاشی برای مهار فعالیت‌هایش انجام نمی‌دهد. طالبان افغانستان این اتهام را رد کرده‌اند، هرچند از زمان بازگشت‌شان به قدرت در سال ۲۰۲۱، حملات تحریک طالبان پاکستان به‌طور چشمگیری افزایش یافته است. کارشناسان مستقل سازمان ملل متحد گزارش داده‌اند که رهبران TTP از دولت طالبان افغانستان حمایت مالی دریافت می‌کنند و جنگجویان این گروه، با کمک القاعده در خاک افغانستان آموزش می‌بینند.

آخرین بحران از اوایل ماه جاری آغاز شد؛ زمانی که دو انفجار پایتخت افغانستان، کابل را لرزاند و یک حمله هوایی به بازاری در شرق کشور صورت گرفت. این حوادث تنها چند روز پس از کشته شدن ۱۱ سرباز پاکستانی در حمله‌ای از سوی طالبان پاکستان رخ داد. افغانستان بلافاصله پاکستان را عامل حمله هوایی دانست؛ ادعایی که اسلام‌آباد نه تأیید کرد و نه تکذیب. طالبان افغانستان در پاسخ، حملات زمینی متقابلی به خاک پاکستان انجام دادند که دست‌کم ۲۳ سرباز پاکستانی در آن کشته شدند. در پی آن، پاکستان روز چهارشنبه گذشته حملات هوایی در خاک افغانستان، از جمله در کابل و قندهار، دو شهر بزرگ کشور انجام داد. یک مقام نظامی پاکستان که نخواست نامش فاش شود گفت این حملات علیه «گروه‌های شبه‌نظامی مانند طالبان پاکستانی» انجام شد.

چند ساعت پس از این حملات، دو کشور برای ۴۸ ساعت آتش‌بس موقت توافق کردند تا از گسترش درگیری جلوگیری شود. اما تنها ساعاتی پس از پایان این آتش‌بس در روز جمعه، پاکستان دور تازه‌ای از حملات هوایی را انجام داد که به گفته مقام‌های افغانستان، چند بازیکن کریکت در میان قربانیان آن بودند. پاکستان این ادعا را رد کرده و گفته است که تنها شبه‌نظامیان هدف قرار گرفته‌اند.

الگوی جدید تنش
مایکل کوگلمن، پژوهشگر ارشد بنیاد آسیا–اقیانوس آرام گفت: «به نظر می‌رسد اکنون یک وضعیت جدید به‌وجود آمده که در آن، هر حمله شبه‌نظامیان علیه نیروهای پاکستانی با تلافی مستقیم پاکستان در خاک افغانستان پاسخ داده می‌شود. پاکستان صبر خود را از دست داده و به این نتیجه رسیده که دیگر بس است».

پاکستان در دهه ۱۹۹۰ نقشی اساسی در ایجاد جنبش طالبان داشت و در سال ۲۰۲۱ نیز از بازگشت آن به قدرت در افغانستان استقبال کرد. اما در سال‌های اخیر، روابط دو کشور به شدت تیره شده است، و تلاش‌های اسلام‌آباد برای تعامل با دولت طالبان در زمینه مهار طالبان پاکستان تقریباً هیچ نتیجه‌ای در بر نداشته است. دلیل اصلی این بن‌بست آن است که طالبان افغانستان، تحریک طالبان پاکستان را نه یک گروه تروریستی، بلکه بخشی از هویت خود می‌داند؛ چنان نزدیک و درهم‌تنیده که به گفته ناظران، هر تلاشی برای سرکوب یا محدود کردن آن می‌تواند پایه‌های ایدئولوژیک و سیاسی خود طالبان را متزلزل کند.

گروه تحریک طالبان پاکستان در طول جنگ بیست‌ساله علیه نیروهای آمریکا و ناتو، منبعی برای جذب نیروهای جنگجو برای طالبان افغانستان بود. نخستین رهبر این گروه در دهه ۲۰۰۰ از اعضای شبکه حقانی بود؛ شبکه‌ای که در جریان جنگ، مسئول انجام حملات انتحاری متعدد بود و اکنون رهبر آن، وزیر کشور افغانستان است. افزون بر این، طالبان پاکستان با بیعت رسمی با شیخ هبت‌الله آخندزاده، رهبر طالبان افغانستان، وابستگی ایدئولوژیک خود را نیز تثبیت کرده است. تحلیلگران هشدار می‌دهند که اگر طالبان افغانستان تصمیم به سرکوب تحریک طالبان پاکستان بگیرد، خطر آن وجود دارد که جنگجویان این گروه به دولت اسلامی (داعش) بپیوندند؛ گروهی که در سال‌های اخیر چندین حمله مرگبار علیه طالبان در افغانستان انجام داده است.

عاصف دورانی، نماینده ویژه پیشین پاکستان در امور افغانستان گفت: «طالبان می‌تواند دست‌کم همتای پاکستانی خود را خلع سلاح کند، اما چنین نخواهد کرد، چون این دو مثل پسرعموهای صمیمی‌اند. پاکستان اکنون دریافته که درک اشتباهی از طالبان و ظرفیت آن برای ایجاد ثبات در افغانستان - و در روابط با اسلام‌آباد - داشته است.» پاکستان تاکنون دولت طالبان را به عنوان حاکمیت مشروع افغانستان به رسمیت نشناخته و در اوج بحران هفته گذشته اعلام کرد که امیدوار است «روزی مردم افغانستان آزاد شوند و زیر سایه دولتی واقعاً نماینده و مردمی زندگی کنند».

رقابت‌های منطقه‌ای
افغانستان هرگز مرز دیورند با پاکستان را که در دوران استعمار بریتانیا ترسیم شده به رسمیت نشناخته است، زیرا به باور کابل، این مرز به‌صورت دلخواهانه جوامع قومی دو سوی آن را از هم جدا کرده است. تنش‌های اخیر میان دو کشور پای قدرت‌های منطقه‌ای را نیز به میان کشیده است. نخستین حملات در کابل و شرق افغانستان درست زمانی رخ داد که وزیر خارجه طالبان در سفری رسمی به هند - دشمن دیرینه پاکستان - مشغول دیدار و گفت‌وگو برای تقویت روابط میان دو کشور بود. اسلام‌آباد هند را به حمایت از گروه‌های مسلح در افغانستان برای بی‌ثبات کردن پاکستان متهم کرده است.

در همین حال، پاکستان طی ماه‌های اخیر روابط خود با دولت ترامپ را بهبود بخشیده و در اوایل امسال، روسیه به نخستین کشوری تبدیل شد که طالبان را به عنوان دولت مشروع افغانستان به رسمیت شناخت. چین که با هر دو کشور مرز مشترک دارد، تلاش‌هایی برای میانجی‌گری سه‌جانبه انجام داد، اما نشست تابستان امسال در کابل بدون توافق درباره مسائل امنیتی پایان یافت.

در مقابل، ترکیه که با هر دو طرف روابط نزدیکی دارد، اخیراً نقش فعال‌تری در میانجی‌گری میان اسلام‌آباد و طالبان بر عهده گرفته است. به گفته افتخار فردوس، کارشناس گروه‌های مسلح در اندیشکده خراسان دایری در پاکستان: «میان دو طرف بی‌اعتمادی عمیقی وجود دارد و اکنون بازیگران خارجی زیادی وارد صحنه شده‌اند، به‌گونه‌ای که دستیابی به یک راه‌حل پایدار تقریباً غیرممکن شده است».

وابستگی اقتصادی، شکاف سیاسی
مردم افغانستان و پاکستان پیوندهای قومی و زبانی عمیقی دارند (هر دو به‌طور عمده پشتون‌زبان‌اند) و از نظر مذهبی نیز اشتراکات زیادی دارند (اکثراً سنی مذهب). در عین حال، اقتصاد شکننده افغانستان به شدت به پاکستان وابسته است؛ کشوری که ۴۰ درصد صادرات افغانستان را جذب می‌کند. ذبیح‌الله مجاهد، سخنگوی دولت طالبان، پس از اعلام آتش‌بس روز یکشنبه گفت: «افغانستان متعهد است که از هیچ گروهی که علیه دولت پاکستان حمله می‌کند، حمایت نکند».

با این حال، به گفته دورانی و سه دیپلمات دیگر از افغانستان و کشورهای غربی، طالبان افغانستان تمایل و حتی توان کافی برای مهار طالبان پاکستانی را ندارد. مایکل کوگلمن، تحلیلگر بنیاد آسیا–اقیانوس آرام، تأکید کرد: «الگوی ثابتی در رفتار طالبان وجود دارد؛ آن‌ها هرگز علیه تحریک طالبان پاکستان اقدام نمی‌کنند؛ نه آن‌ها را اخراج می‌کنند، نه از زور نظامی استفاده می‌کنند و نه مجبورشان می‌کنند کاری انجام دهند، زیرا طالبان هیچ‌گاه به نزدیک‌ترین متحدان شبه‌نظامی خود پشت نمی‌کند». بر اساس توافق انجام‌شده در دوحه، مقامات دو کشور قرار است روز شنبه آینده بار دیگر در استانبول دیدار کرده و توافق آتش‌بس را به‌طور رسمی نهایی کنند.