راه فرار از خشکسالی

همشهري

بروزرسانی 1400/02/14 - 10:35

همشهري/متن پيش رو در همشهري منتشر شده و انتشار آن به معناي تاييد تمام يا بخشي از آن نيست

علي ناظمي، پژوهشگر دانشگاه مونترال: اقدام فوري براي جلوگيري از شوري خاک و فرونشست زمين الزامي است

محمد درويش: بايد از راهبردهايي استفاده کرد که بتوان وابستگي معيشتي به منابع آب و خاک را کاهش داد

سيدمحمد فخار/ گزارش پژوهش علمي منتشر‌شده در مجله نيچر درباره ابعاد خشک‌شدن سفره‌هاي آب زيرزميني ايران که مي‌تواند امنيت غذايي، اجتماعي و اقتصادي کشور را با چالش جدي مواجه کند، مشخص کرد که 77درصد سفره‌هاي زيرزميني با خطر از بين رفتن هميشگي مواجه هستند، اما هنوز هيچ راهکار مشخصي براي مقابله با «خشکسالي با منشأ انساني» در دستور قرار نگرفته است.
سازمان مديريت بحران کشور ديروز در اين‌باره اعلام کرد که 7هزار روستا با مشکل کم‌آبي مواجه هستند و اين بحران براي بخش مصرف خانگي و کشاورزي وجود دارد.
هم‌اکنون نيز پيشنهاد اختصاص ۳هزار ميليارد تومان براي مقابله با خشکسالي و جلوگيري از تنش آبي و تامين آب شرب به دولت داده شده است. اما براي جلوگيري از برداشت بي‌رويه سفره‌هاي آب زيرزميني هنوز هيچ اقدامي صورت نگرفته است.

پيام هشدار از کانادا
علي ناظمي، پژوهشگر دانشگاه مونترال کانادا که يکي از 3نويسنده مقاله هشدار‌دهنده برداشت بي‌رويه آب از سفره‌هاي آب‌ زيرزميني ايران در نشريه نيچر است، در گفت‌وگويي اختصاصي با همشهري مي‌گويد: اين تحقيق به مردم ايران تقديم شده و اميد است که بتواند مورد توجه تصميم‌گيرندگان در ايران قرار گيرد. محاسبات پيش‌رو نشان مي‌دهد که برداشت از ذخاير آب زيرزميني طي سال‌هاي ۲۰۰۲ تا ۲۰۱۵ حدود ۷۴کيلومترمکعب بوده و اثر تخليه در ذخاير آب زيرزميني ايران هم‌اکنون با برداشت بيش از حد در 77درصد از زمين‌هاي ايران و رشد شوري خاک و افزايش فراواني و ميزان فرونشست زمين در سراسر ايران آشکار مي‌شود.
ناظمي مي‌افزايد: ما هشدار مي‌دهيم که اين پديده در بعضي از مناطق استراتژيک قابل توجه است و اقدامات فوري براي معکوس‌کردن اين روند لازم است. در مکاني مانند حوضه کارون که بالاترين تغيير در شوري را در بين حوضه‌هاي ايران نشان مي‌دهد، آب زيرزميني اصلي‌ترين تأمين‌کننده آب در ۱۶شهر و تعداد بيشتري روستا‌ست. شوري خاک و کاهش آب‌هاي زيرزميني تأثير مستقيم بر امنيت آبي اين مناطق خواهد گذاشت.به‌گفته اين پژوهشگر ايراني در دانشگاه مونترال کانادا، ادامه مديريت ناپايدار آب‌هاي زيرزميني در ايران مي‌تواند منجر به اثرات جبران‌ناپذير بر امنيت آب، غذا و محيط‌زيست ايران شود.

لزوم اجراي تعهدات برنامه 5ساله ششم
در شرايطي که سفره‌هاي آب زيرزميني کشور با چالش جدي مواجه هستند، بايد بر راه‌حل‌هاي فوري تمرکز شود. محمد درويش، فعال محيط‌زيست و مسئول کميته سلامت اجتماعي در کرسي محيط‌زيست يونسکو در تهران در اين‌باره به همشهري مي‌گويد: شرايط موجود بي‌سابقه است به‌ويژه اگر درنظر بگيريم مجموع مخازن تمام سدهاي کشور حدود ۵۰ميليارد مترمکعب گنجايش دارد. به بيان ديگر در مدت ۱۴سال گذشته ۲۲ميليارد مترمکعب بيشتر از ظرفيت تمام مخازن سدها از منابع زيرزميني کشور، آب برداشت شده است.
درويش مي‌گويد: نبايد فراموش کنيم که ايران رکورددار فرونشست در کره زمين است و وقتي فرونشست در يک دشت اتفاق افتاد، آن منطقه به دشت مرده تبديل مي‌شود و دست‌کم ۵۰هزار سال زمان مي‌برد تا دوباره تاب‌آوري خود را به‌دست آورد. بنابراين جبران فاجعه‌اي که در مدت ۱۴سال براي منابع آب زيرزميني ايران رخ داده، چند‌هزار سال زمان براي جبران نياز دارد.
درويش راهکار اقدام فوري براي کنترل بحران منابع آب کشور را اجراي تعهدات برنامه 5ساله ششم توسعه مي‌داند و مي‌گويد: در گام نخست ميزان وابستگي معيشتي به منابع آب و خاک بايد کاهش يابد و دولت‌ها به سمت استحصال انرژي‌هاي پاک ازجمله انرژي بادي و خورشيدي بروند؛ دولت در برنامه 5ساله ششم موظف شده بود 5هزار مگاوات برق از انرژي‌هاي نو فراهم کند. اگر اين مهم اجرا شود، فشار روي نيروگاه‌هاي حرارتي که يکي از عوامل عمده مصرف آب در کشور است، کاهش مي‌يابد.
به‌گفته او، مي‌توان با پولي که از محل فروش انرژي‌هاي پاک به همسايه شرقي به‌دست مي‌آيد، آب مورد نياز از هيرمند را تأمين کرد تا بحراني که اکنون شرق کشور را درگير کرده است، کاهش يابد. همچنين بايد براي نيروهاي متخصص کشور شرايطي فراهم شود تا به سمت توليد محصولات ثانويه برويم و از خام‌فروشي که به‌شدت آب‌بر است، ممانعت کرد.

کاهش وابستگي به منابع آب و خاک
درويش با بيان اينکه زيرساخت‌هاي توسعه گردشگري پايدار در کشور بايد فراهم شود، مي‌گويد: از محل ارائه زيبايي‌هاي طبيعت و فرهنگ ايران مي‌توان پول توليد کرد؛ ايران اکنون در برخي شهرها مانند اصفهان و يزد درآمد خوبي از محل توريسم دارد که بايد اينها را تقويت کرد تا نه آب‌وهوا آلوده شود و نه فرونشست زمين بيشتر شود.
اين فعال محيط‌زيست مي‌گويد: ظرفيت‌هاي زيادي براي درآمدزايي و پيشرفت در کشور وجود دارد و به‌اصطلاح نبايد همه تخم‌مرغ‌ها را در يک سبد گذاشت؛ کشوري که ميانگين ريزش‌هاي جوي آن يک‌سوم ميانگين جهاني است و از يک سال به سال ديگر ممکن است تا ۸۰درصد ريزش‌هاي جوي آن تغيير کند، نبايد چشم اميدش فقط به آسمان باشد، بلکه بايد از استراتژي و راهبردهايي استفاده کند که وابستگي معيشتي به منابع آب و خاک را کاهش دهد.
از سويي مديريت حوضه‌اي آب به اراده سياسي برخوردار از فهم بوم‌شناختي نياز دارد. سال‌ها آب را براساس مرزهاي سياسي مديريت کردند و سازمان‌هاي آب منطقه‌اي شکل گرفت. اين رويکرد بسيار اشتباه بود. حالا اميدواريم وزارت نيرو بتواند اين امر را محقق کند ولي داشتن اين رويکرد به تنهايي کافي نيست، زيرا اجراي آن به يک اراده سياسي نياز دارد که از فهم بوم‌شناختي برخوردار باشند و به مقتضيات حوضه‌هاي آبريز تن دهند تا بتوان مشکلات موجود را رفع کرد.