برگزیده

آخرین ارمغان برجام

اعتماد

بروزرسانی 1402/07/27 - 11:35

اعتماد/متن پیش رو در اعتماد منتشر شده و بازنشرش در آخرین خبر به معنای تاییدش نیست

پایان 16 سال تحریم‌های تسلیحاتی سازمان ملل علیه ایران، آخرین تحفه توافق برجام بود که دیروز چهارشنبه محقق شد. طبق مفاد قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل متحد و براساس برجام، در 18 اکتبر (26 مهر) محدودیت‌های اعمال‌شده در خصوص فعالیت‌های مربوط به موشک‌های بالستیک ایران که آخرین بخش محدودیت‌های نظامی سازمان ملل علیه ایران نیز بود، منقضی شدند. بر اساس بند ۳ و ۴ ضمیمه ب قطعنامه ۲۲۳۱، هشت سال پس از تاریخ روز قبول توافق که برای دیروز (18 اکتبر / 26 مهر) است به عنوان زمان لغو بخشی از تحریم‌ها و محدودیت‌های تسلیحاتی ایران لحاظ شده بود. پایان تحریم‌های تسلیحاتی مورد استقبال ویژه مسوولان و دستگاه‌های مسوولان کشورمان نیز قرار گرفت. در مهم‌ترین واکنش، علی باقری، معاون سیاسی وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران در رشته توییتی در صفحه اجتماعی ایکس نوشت: «۲۶ مهرماه، مطابق با قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت، همه محدودیت‌هایی که به صورت ناعادلانه در مورد فعالیت‌ها و نقل‌وانتقالات مرتبط با موشک‌های بالستیک به/ از جمهوری اسلامی ایران وضع شده بود، خاتمه پیدا می‌کند و ایران دیگر موضوع هیچ محدودیتی در چارچوب شورای امنیت نیست.» محمد اسلامی رییس سازمان انرژی اتمی نیز در همین زمینه گفت: طبق سند برجام امروز روز لغو تحریم‌های تسلیحاتی است و به‌طور طبیعی اگر اتحادیه اروپا به این تعهد خود عمل نکند یعنی همچنان قابل اطمینان نیستند و نمی‌شود به توافق‌های‌شان اعتماد کرد. وزارت خارجه کشورمان نیز همزمان با پایان محدودیت‌های قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت با صدور بیانیه‌ای 8‌بندی به شرح جزییات این موضوع پرداخت.

داستان آغاز و پایان 16 سال تحریم تسلیحاتی

ماجرای اعمال محدودیت‌های تسلیحاتی بر ایران در شورای امنیت، به سال 86 و در گرماگرم مساله‌ساز شدن پرونده هسته‌ای ایران باز می‌گردد. در این مقطع امریکا و کشورهای اروپایی با طرح ادعاهایی، فعالیت‌های نظامی و موشکی ایران را به برنامه هسته‌ای ارتباط دادند. از این مقطع به بعد سلسله‌ای از تحریم‌های شورای امنیت در ابعاد مختلف اقتصادی، نظامی و بانکی به صورت دومینوار علیه تهران تصویب شد. قطعنامه‌ ۱۸۰۳ شورای امنیت (۱۳ اسفند ۱۳۸۶)، قطعنامه‌ ۱۸۳۵ شورای امنیت (۶مهر۱۳۸۷) و قطعنامه‌ ۱۸۸۷ شورای امنیت (۲مهر ۱۳۸۸) مهم‌ترین قطعنامه‌هایی بودند که علاوه بر تحریم‌های اقتصادی و فنی، محدودیت‌های نظامی و تسلیحاتی علیه ایران نیز مشمول می‌شدند. در ابتدای امر تحریم‌ها بیشتر به ممنوع کردن خرید و فروش سلاح‌های متعارف به ایران مربوط می‌شد اما به تدریج ابعاد آن به بحث موشکی نیز کشیده شد. تحریم‌های ضدایرانی شورای امنیت با قطعنامه‌ 1929 شورای امنیت در خرداد 1389 به اوج رسید. در این قطعنامه شورای امنیت به موجب بند ۸ این قطعنامه همه کشورها را ملزم کرد تا «از تدارک، فروش یا انتقال مستقیم یا غیرمستقیم هرگونه تانک رزمی، خودروهای زره‌پوش نبرد، دستگاه‌های توپخانه با کالیبر بالا، هواپیماهای جنگی، هلیکوپترهای ویژه حمله، کشتی‌های جنگی، موشک یا سامانه‌های موشکی» یا مواد مربوط به آنها مشتمل بر قطعات یدکی، به هر طریق، جلوگیری کنند. این تحریم‌ها، در کنار تمامی تحریم‌های یک‌جانبه امریکا و اروپا فشار مضاعفی را بر تهران وارد کرده بود تا اینکه مذاکرات فشرده هسته‌ای ایران با کشورهای 1+5 در 23 تیز 1394 به نتیجه رسید. برنامه جامع اقدام مشترک در 18 اکتبر 2015 (26 مهر 1394) تصویب شد. بعد از امضای توافق قطعنامه 2231 در شورای امنیت که برجام پیوست آن است، تعیین شد همه قطعنامه‌های پیشین که تحریم‌های گسترده‌ای را علیه برنامه‌ هسته‌ای و مناسبات مالی، بانکی و ارتباطی ایران ایجاد کرده بود، مشروط به اجرای مفاد برجام از سوی ایران لغو شود. بند پنجم پیوست دوم این قطعنامه موعدی 5 ساله را برای لغو تحریم‌های تسلیحاتی ایران در نظر گرفت. یعنی زمان 18 اکتبر 2020 به عنوان موعد لغو بخش اول تحریم‌های تسلیحاتی ایران مطرح شد. با فرا رسیدن این موعد، دولت دونالد ترامپ، تلاش بسیاری انجام داد که این تحریم‌ها را علیه ایران تمدید کند. در واقع، دولت وقت امریکا چند هفته پیش از به پایان رسیدن موعد لغو تحریم‌های تسلیحاتی 2020 تلاش کرد با طرح قطعنامه‌ای در سازمان ملل متحد، تحریم تسلیحاتی ایران را تمدید کند اما این قطعنامه حتی بعد از رایزنی‌های بسیار دولتمردان امریکا رای نیاورد. حتی ترامپ در پی شکست در به تصویب رساندن این قطعنامه به فعال کردن مکانیسم ماشه که یکی از سازوکارهای حل اختلاف برجام به شمار می‌آید، متوسل شد اما این کار هم با مخالفت شرکای توافق هسته‌ای از جمله چین و روسیه روبه‌رو شد. با این حال رییس‌جمهوری امریکا با‌ وجود همراهی نکردن سایر اعضای برجام بازگشت خودکار تحریم‌های سازمان ملل را اعلام کرد و همچنین تلاش کرد با صدور یک فرمان اجرایی تمهیداتی را برای مجازات ناقضان تحریم تسلیحاتی ایران در نظر بگیرد. با تمام این تفاسیر، راند آخر لغو تحریم‌های تسلیحاتی ایران بر اساس قطعنامه 2231 به 8 سال بعد از تصویب برجام یعنی اکتبر 2023 (مهر 1402) موکول شده بود.

جزییات لغو تحریم‌های تسلیحاتی غیرالزام‌آور

در بیان جزییات دقیق و معنای لغو کامل تحریم‌های تسلیحاتی ایران در 18 اکتبر 2023 توجه به چند نکته ضروری است. نخست اینکه مهم‌ترین کانون تحریم‌های لغوشده، در ارتباط با برنامه موشک‌های بالستیک ایران است. در بند ۳ پیوست ب قطعنامه ۲۲۳۱ که برجام پیوست آن است، آمده است: از ایران خواسته می‌شود تا هشت سال پس از «روز قبول توافق» یا تا زمانی که آژانس گزارشی مبنی بر تایید «نتیجه‌گیری گسترده‌تر» ارایه کند، هرکدام زودتر حادث شود، هیچ فعالیتی مرتبط با موشک‌های بالستیکی طراحی‌شده برای قابلیت حمل سلاح‌های هسته‌ای، شامل پرتاب با استفاده از چنین فناوری‌های موشک‌های بالستیک، صورت ندهد. البته نکته مهم این است که فعالیت‌های موشکی ایران تا قبل از این هم تناقضی با مفاد قطعنامه ۲۲۳۱ نداشته‌اند زیرا در این قطعنامه با ادبیاتی غیرالزام‌آور از ایران «خواسته شده» از کار روی موشک‌هایی که «برای داشتن قابلیت حمل کلاهک هسته‌ای» طراحی شده‌اند، خودداری کند. دومین مساله مهم این است که در بند غیرالزام‌آور، محدودیت پیرامون ساخت و تولید موشک‌های با قابلیت حمل کلاهک مطرح شده بود. بعد از دیروز، دیگر ایران هیچ‌گونه محدودیت بین‌المللی‌ای در ارتباط با موشک‌های بالستیک که قابلیت حمل سلاح هسته‌ای دارند، نخواهد داشت. البته نکته شایان توجه این است که مقام‌های سیاسی و نظامی کشورمان همواره با صراحت اعلام کرده‌اند که هیچ برنامه‌ای برای ساخت چنین موشک‌هایی ندارند چرا که هیچ فعالیتی در این زمینه نیز ندارند. سومین نکته مهم این است که دیگر هیچ بازیگری در سطح جهانی، مجبور نیست قبل از خرید و انتقال موشک‌ها، پهپادها و فناوری‌های نظامی ایران از شورای امنیت مجوز کسب کند. این در شرایطی است که قبل‌تر این امر ممکن نبود و مشمول مجازات شورای امنیت می‌شد. در سطح چهارم، از دیروز دیگر، توقیف اموال و محدودیت‌های مالی علیه برخی افراد و نهادهای جمهوری اسلامی ایران که در ارتباط با برنامه هسته‌ای وضع شده بود، بدون هیچ قید و شرطی پایان پیدا می‌کند. طبق مفاد قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت، پایان این محدودیت‌ها، نیازمند تصویب قطعنامه، صدور بیانیه یا هیچ اقدام دیگری در سطح شورای امنیت نبوده و به صورت خودکار محقق می‌شود. نکته پنجم نیز این است که تمام این محدودیت‌ها و تحریم‌ها بعد از ۲۶ مهرماه به صورت خودکار لغو خواهند شد. حتی تحریم‌ها از فهرست وبسایت سازمان ملل حذف خواهد شد؛ مگر اینکه شورای امنیت سازمان ملل در جلسه‌ای با صدور یک قطعنامه با لغو این بندها مخالفت کند.

اروپا علیه برجام و قطعنامه 2231

پایان تحریم‌های تسلیحاتی بین‌المللی علیه ایران در شرایطی است که کشورهای اروپایی در موضعی واحد و با نقش قطعنامه 2231 شورای امنیت، پذیرش لغو تحریم‌ها را رد کردند. شورای اروپا روز سه‌شنبه و یک روز قبل از موعد نهایی (17 اکتبر / 25 مهر) در بیانیه‌ای تاکید کرد: «شورای اروپا تصمیم گرفته گام‌های ضروری را برای حفظ محدودیت‌ها تحت «رژیم منع اشاعه اتحادیه اروپا علیه ایران» اتخاذ کند. در این بیانیه که روز سه‌شنبه ۲۵ مهر روی سایت شورای اروپا قرار گرفت، آمده است: «شورا همچنین توافق کرد محدودیت‌های فردی یا مرتبط با بخش‌ها را که تحت رژیم تحریم‌های اتحادیه اروپا وجود دارد، به ویژه مرتبط با اشاعه هسته‌ای ایران و همچنین تحریم‌های تسلیحاتی و موشکی حفظ کند». انگلیس نیز به همراه فرانسه و آلمان پیش‌تر گفته بودند که به دلیل آنچه «تداوم پایبندی نکردن ایران به تعهداتش در توافق هسته‌ای» می‌خواندند، تحریم‌های سازمان ملل علیه آن را حفظ می‌کنند. البته این بیانیه با واکنش ناصر کنعانی سخنگوی وزارت امور خارجه همراه بود. کنعانی، تصمیم شورای اتحادیه اروپا مبنی بر عدم اجرای تعهداتش در موعد سال هشتم اجرای برجام را نقض صریح تعهدات اتحادیه و ۳ کشور اروپایی ذیل برجام و قطعنامه ۲۲۳۱ و عملی همراه با سوءنیت خواند و آن را محکوم کرد. حسین امیرعبداللهیان وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران نیز پیش از این، با ارسال دو نامه خطاب به «جوزپ بورل» در ظرفیت وی به عنوان هماهنگ‌کننده کمیسیون مشترک برجام، مبانی غیرقانونی بودن قصد سه کشور اروپایی و متعاقبا تصمیم اتحادیه اروپا برای عدم انجام تعهدات سال هشتمی خود را تشریح و مواضع ایران را در این خصوص، به اطلاع سایر اعضای برجام رسانده است.

پایانی صوری یا دستاوردی بزرگ برای ایران

در یک سوی ماجرا، مطابق با قطعنامه شورای امنیت تحریم‌های تسلیحاتی ایران به‌طور کامل پایان پیدا کرده است. در سوی دیگر ماجرا، بر همگان روشن است که نه امریکا و نه اروپا حاضر به پذیرش این موضوع نیستند و همچنان تلاش می‌کنند تحریم‌های تسلیحاتی ایران - به ویژه در موضوع موشکی- را حفظ کنند. حال پرسش جدی این است که آیا واقعا پایان تحریم‌های تسلیحاتی ایران بر اساس قطعنامه 2231 یک دستاورد است یا تنها یک لغو محدودیت صوری؟ آیا همچنان همانند سابق محدودیت‌ها بر برنامه‌های موشکی ایران و نیز مبادلات نظامی سایر کشورها با ایران قابل اجرا است یا خیر؟ در بررسی این موضوع باید توجه داشت که ارجاع کشورهای غربی به موضوع عدم اجرای برجام از سوی ایران، خالی از منطق حقوقی است چرا که تهران تمامی گام‌های خود را در کاهش تعهدات ذیل مواد ۲۶ و ۳۶ برجام برداشته است. همچنین، در بُعد حقوقی اقدام کشورهای اروپایی در خصوص حفظ تحریم‌های موشکی (حتی بدون کلید زدن مکانیسم ماشه) نقض فاحش قطعنامه ۲۲۳۱ است و به معنای تداوم سیاست کشورهای غربی در حفظ فشار بر ایران از طریق برجام تلقی می‌شود. با تمام این تفاسیر، می‌توان در بُعد حقوقی روز 18 اکتبر 2023 را یک دستاورد بزرگ برای ایران ارزیابی کرد چرا که امریکا و اروپا به وضوح می‌دانند که هرگونه تحریم تسلیحاتی آنها تنها پشتوانه یک‌جانبه دارد و فاقد هر گونه حمایت بین‌المللی خواهد بود. در بُعد سیاسی و دیپلماتیک نیز 18 اکتبر یک دستاورد بزرگ برای ایران خواهد بود. با پایان تحریم‌های تسلیحاتی غیرالزام‌آور شورای امنیت، در آینده تهران می‌توان با فراغ بال بیشتر قراردادهای تسلیحاتی، فروش، واردات و تحقیقات فنی - نظامی خود را در داخل و در ارتباط با سایر کشورها انجام داد. بنابراین با تمام ایرادات و نواقص، در هشتمین سال تصویب برجام، می‌توان گفت آخرین تحفه آن دیروز چهارشنبه برچیده شد.