کارنامه نخستین کتابخانه رسمی و حاکمیتی ایران؛ از ابتدا تا امروز

 کتابخانه مجلس شورای ملی به عنوان یکی از ثمرات انقلاب مشروطیت، نخستین کتابخانه رسمی و حاکمیتی در ایران است که با هدف ارائه خدمات کتابداری، اطلاع‌رسانی، پژوهشی و علمی به نمایندگان مجلس تأسیس شد و همگام با توسعه ساختار سازمانی مجلس توسعه یافت.

اولین جرقه‌های شکل‌گیری کتابخانه مجلس مربوط به زمانی است که مرتضی قلی خان هدایت نخستین رئیس مجلس در سال ۱۲۸۵ هجری شمسی دستور خرید چندین جلد کتاب حقوق اساسی را صادر کرد؛ و هفت سال بعد ارباب کیخسرو شاهرخ این کتابخانه را بنیان گذاشت و خود اولین رئیس آن بود.

پس از چندی کتابخانه مجلس سنا نیز به این مجموعه افزوده شد این کتابخانه که در حال حاضر با نام کتابخانه ایران‌شناسی شناخته می‌شود، در پی تأسیس مجلس سنا در بیستم بهمن ۱۳۲۸ _ به ابتکار و علاقمندی سید حسن تقی‌زاده رئیس وقت این مجلس_ در کنار مجلس شورای ملی واقع در میدان بهارستان با هدف ایجاد کتابخانه تخصصی در زمینه ایران‌شناسی و اسلام‌شناسی با حدود ۵۰۰ جلد کتاب شکل گرفت. در اوایل سال ۱۳۸۳ این کتابخانه به عمارت قدیمی کتابخانه مجلس شورای ملی واقع در میدان بهارستان منتقل شد.

اهمیت کتابخانه مجلس موجب شد که در پنجم دی ماه ۱۳۷۵ اساسنامه جدید کتابخانه تصویب شود و این مرکز با عنوان کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی تحت نظارت هیئت امنایی به ریاست عالیه رئیس مجلس روند توسعه و تکامل خود را استمرار بخشد. همچنین بخش‌های دیگری چون کتابخانه تخصصی انقلاب اسلامی به منظور ارائه منابع مربوط به انقلاب اسلامی در سال ۱۳۸۷ با منابعی در حدود ۱۲۰۰۰ جلد به مجموعه کتابخانه مجلس افزوده شد. کتابخانه مجلس دارای گنجینه‌ها و منابع کم نظیری از اعصار کهن و نوین است که برای اعتبار و جایگاه آن در بحث و اشاعه تاریخ علم و فرهنگ کشور حائز اهمیت فراوان است. امروزه این مرکز با مجموعه‌های نفیس و ارزشمند خود همچون کتب و رسائل خطی و سنگی و سربی، کتب چاپی، اسناد تاریخی و ملی، نشریات و نیز اشیای موزه‌ای، پاسخگوی خیل عظیمی از پژوهندگان است.

نسخ خطی

شماره نسخه‌های خطی در مجموعه کتابخانه مجلس بیش از ۲۸۰۰۰ جلد می‌رسد که در تالار نسخ خطی نگهداری می‌شود. این نسخه‌ها طی یک صد سال گذشته از طریق خریداری و یا به صورت اهدا تهیه شده است. تمامی نسخه‌های موجود فهرست‌نویسی و دیجیتال‌سازی شده است. تصویربرداری نسخ از سال ۱۳۳۰ در قالب میکرو فیلم آغاز و در سال‌های اخیر با استفاده از فناوری‌های جدید و در قالب تصاویر دیجیتالی ادامه یافت که این پروژه در سال ۱۴۰۰ به پایان رسید.

کتب چاپ سنگی و سربی

تعداد کتاب‌های چاپ سنگی و سربی که به کتاب‌های چاپ قدیمی یا کتاب‌های نادر نیز معروف هستند بالغ بر ۲۲۰۰۰ جلد است که بخش زیادی از این کتب در تالار نسخ خطی و مابقی در کتابخانه ایران‌شناسی نگهداری می‌شود.

کتب چاپی

کتاب‌های چاپی کتابخانه مجلس علاوه بر تالار اصلی در سه تالار ایران‌شناسی، قانون‌گذاری و انقلاب اسلامی نگهداری می‌شود که مجموع آن بالغ بر ۴۲۲ هزار جلد است. این کتاب‌ها به زبان‌های فارسی، عربی، انگلیسی، آلمانی، فرانسوی و غیره است؛ که عمدتاً در زمینه‌های حقوق، علوم سیاسی، علوم دینی، علوم اجتماعی، تاریخ، ادبیات و هنر، و بسیاری نیز با گرایش شرق‌شناسی، اسلام‌شناسی و ایران‌شناسی نگارش یافته است.

اسناد ملی، تاریخی و بین‌المللی

مرکز اسناد کتابخانه مجلس، با در اختیار داشتن آرشیو بی‌همتایی در حدود بیش از ۶ میلیون برگ از اسناد مربوط به مجلس شورای ملی، مجلس سنا، مؤسسان و شورای اسلامی، گزارش‌های سازمان‌ها، وزارتخانه‌ها و نهادهای دولتی و اسناد و انتشارات سازمان ملل، تنها مرکز غنیِ اسنادِ پارلمانی کشور به شمار می‌رود. این اسناد مشتمل بر فرمان‌ها، اسناد مالی، اعتبارنامه‌ها، عرایض مردمی، اسناد قوانین انتخابات و کمیسیون‌ها و غیره می‌باشد. این بخش همچنین دربردارنده مجموعه کم نظیری از آرشیو عکس‌های تاریخی و پارلمانی است که تعداد آن بالغ بر ۱۴۹ هزار قطعه عکس است.

نشریات ادواری

از دیگر مجموعه‌های مهم و ارزشمند کتابخانه مجلس نشریات و مجلات معتبر شامل قدیمی‌ترین مجلات و روزنامه‌های فارسی‌زبانِ چاپِ داخل و خارج کشور، نشریات مرتبط با ایران و جهان اسلام به زبان‌های غیر فارسی، شبنامه‌ها و غیره است که تعداد آن به حدود ۸۳ هزار عنوان می‌رسد؛ موارد ذکر شده در سیر پژوهش‌های تاریخی، فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی، منابع متنوع و در عین حال قابل اعتمادی محسوب می‌شوند.

سفرنامه‌ها

سفرنامه‌های فرهنگی درباره ایران به زبان‌های انگلیسی، فرانسوی، آلمانی، هلندی، روسی و ایتالیایی نیز از جمله منابع مهم کتابخانه مجلس به شمار می‌رود؛ که تعداد آن بالغ بر ۴۸ عنوان است.

مشروح مذاکرات مجلس

در کنار منابع ارزشمند موجود، متن مشروح مذاکرات ۲۴ دوره مجلس شورای ملی، ۷ دوره مجلس سنا، مجلس مؤسسان و مجلس شورای اسلامی از آغاز تاکنون در این کتابخانه موجود و در دسترس علاقه‌مندان عرصه قانونگذاری قرار گرفته است.

موزه‌های مجلس

در حال حاضر مجلس شورای اسلامی دارای دو موزه به نام‌های موزه مجلس (با رویکردهای هنری و تاریخی) و موزه کتابت و چاپ (با رویکرد معرفی گزیده‌ای از تاریخ صنعت چاپ در ایران) است. در بخش هنری موزه مجلس، برخی از آثار هنری از جمله تابلوهای استاد کمال الملک و برخی از شاگردان ایشان چون میرزا اسماعیل آشتیانی و محمود اولیا، و همچنین هدایای تقدیمی مقامات خارجی به رؤسای ادوار مختلف مجلس شورای اسلامی در معرض دید علاقه‌مندان قرار گرفته است. در بخش تاریخی نیز تاریخ مشروطیت مجلس و انقلاب اسلامی، در قالب تصویر سند و تندیس شخصیت‌های تاریخی معاصر ایران به نمایش گذاشته شده است. از دیگر بخش‌های موزه، صحن علنی و زیبای مجلس شورای ملی است.

تلاش‌های پژوهشی

از دیگر بخش‌های مهم کتابخانه مجلس که نقش مهمی در گسترش فعالیت‌های علمی و پژوهشی بر عهده دارد بخش پژوهش است. تحقیق در حوزه‌های قانون‌گذاری و پارلمان، نسخه‌های خطی، ایران‌شناسی، اسلام‌شناسی و اسناد و موزه مجلس جان‌مایه تلاش‌هایی است که در این بخش از کتابخانه مجلس صورت می‌پذیرد.

انتشارات کتابخانه

انتشارات کتابخانه مجلس از ابتدای تأسیس تاکنون بیش از ۴۷۴ اثر را در موضوعات گوناگون مانند تاریخ، جغرافیا، ادبیات فارسی، ادبیات عرب، اسناد، مطبوعات، غرب‌شناسی، متن‌شناسی و نسخه‌شناسی، پارلمان و قانون‌گذاری، مطالعات قرآنی و حدیثی و غیره به چاپ رسانده است.

‌رویکردهای این دوره

در حال حاضر و با نظر مدیریت فعلی کتابخانه، موزه و مرکز اسناد و با توجه به حضور جمع کثیری از مفاخر ارزشمند که با این مجموعه مأنوس بوده‌اند آثار گرانسنگی را تولید کرده‌اند و میراثی ماندگار از خود به‌جا گذاشته‌اند. همچنین با در نظر گرفتن نقش این پژوهشگران و استادان در افزایش اعتبار این مجموعه، سه رویکرد اصلی می‌توان در برنامه‌های آینده کتابخانه مجلس مدنظر قرار گرفت:

رویکرد نخست، آماده‌سازی کتابخانه و موزه مجلس برای تدوین و تولید یک روایت جامع از تاریخ ۱۵۰ سال اخیر است. این روایت می‌تواند نقش مؤثری در پیشگیری از فراموشی وقایع مهم تاریخی ایفا کند و به حفظ هویت و حافظه جمعی کمک شایانی کند.

رویکرد دوم، تقویت و تجمیع توانایی‌ها در راستای بازسازی، بازپروری و بازیابی جایگاه معتبر این کتابخانه است. این جایگاه باید بتواند در حوزه‌های پژوهشی، آموزش‌های مقطعی و پودمانی، جمع‌آوری اسناد ارزشمند و بازتولید آثار پژوهشی جدی در حوزه‌هایی همچون نسخ خطی، مطالعات اسنادی، حکمرانی، پارلمانی، اسلام‌شناسی و ایران‌شناسی به عنوان مرجعی معتبر عمل کند. همچنین، این رویکرد می‌تواند به ایجاد پیوندی عمیق‌تر میان فضای علمی کشور منجر شود.

رویکرد سوم، ارائه خدمات مؤثر و کارآمد به حوزه‌های تقویمی و حکمرانی کشور است. متأسفانه، این ارتباط در سال‌های اخیر تا حدی تضعیف شده است. بنابراین، ایجاد مزیت‌های ویژه در این زمینه ضروری به نظر می‌رسد تا این کتابخانه بتواند نقشی کلیدی در پشتیبانی از حاکمیت، حکمرانی و کارگزاران نظام جمهوری اسلامی را ایفا کند و به بهبود عملکرد این حوزه‌ها کمک نماید.