خبرگزاري کتاب ايران/ خيابان انقلاب اسلامي، با وجود دانشگاه تهران و بهويژه کتابفروشيهايش، از ديرباز محل تردد اهالي فرهنگ و هنر و علم بوده و پيادهروهايش همواره مملو از مردمي است که حتي اگر به قصد خريد کتاب هم به اين خيابان نيامده باشند باز در گذر خود، ناخودآگاه نگاهي حتي گذرا به ويترينهاي رنگارنگ و متنوع کتاب مياندازند. ازدحام نشاطانگيز اين نقطه از شهر تهران، صبح و ظهر و شب ندارد.
صبح يک روز بهاري، براي تهيه گزارشي از ويترين و قفسه کتابهاي مذهبي و ديني، راهي راسته کتابفروشان خيابان انقلاب شدم. مسيرم را از ميدان انقلاب اسلامي به سمت چهارراه فلسطين انتخاب کردم. در نگاه نخست تعدد مغازههايي را ميبينيم که حالا ديگر سيديهاي رنگارنگشان بيش از کتابها خودنمايي ميکنند. با خودم گفتم بين اينهمه سيدي، مگر کتاب مذهبي پيدا ميشود؟ چند قدم جلوتر وارد بازارچه بزرگ کتاب شدم. نگاهي سطحي تا انتهاي پاساژ نشان ميداد که اينجا بيشتر بايد دنبال کتابهاي دانشگاهي و درسي گشت نه کتاب مذهبي! ولي با اين وجود کمي جلوتر رفتم و در دو سوي پله، دو کتابفروشي قديمي نظرم را جلب کرد.
کتابهاي مذهبي را هم براي مشتري و هم براي دل خودم ميآورم
با چشم از بالا تا پايين ليست کتابهاي موجود در کتابفروشي را از نظر گذراندم. در انتهاي ديوارنوشته، عنوان مذهبي نوشته شده بود که انگيزه ورودم به نخستين کتابفروشي شد. مدير ميانسال کتابفروشي «حرير» که خود نيز اهل قلم و صاحب تاليف است، به نشستن دعوتمان کرد: عليمراد رضائيپور هستم و بيش از 20 سال است که با کتاب و نشر سروکار دارم. او بانشان دادن چند قفسه از کتابهاي ديني و مذهبي در گوشهاي از کتابفروشي، ادامه داد: امروز همين کتابها باقي مانده که البته مشتريهاي خود را دارند. اين کتابهاي مذهبي را هم براي مشتريها و هم براي دل خودم ميآورم. ولي به هرصورت ناچاريم به خواست و ذائقه جامعه فعاليت کنيم و لذا ويترين کتابهاي مذهبي، رونق گذشته را ندارد.
نگاهي به عنوان و طرح جلد کتابها نشان ميداد که چندان جديد نيستند و بيشتر کتابهاي موجود در اين چند قفسه، مربوط به نويسندگان قديميتر و تجديدچاپي هستند.
بسياري از مردم توان خريد کتابهاي نو را ندارند
از بازارچه دوباره وارد خيابان انقلاب شدم. هنوز چند قدمي پيش نرفته بودم که وجود تعدادي کتاب با موضوعات ديني در پشت ويترين يک کتابفروشي نسبتا بزرگ، توجهم را جلب کرد. سرم را بالا گرفتم تا تابلوي مغازه را ببينم: کتابفروشي هنرمند. نگاهي به دورتادور کتابفروشي انداختم. تعداد زياد آثار ديني از دورههاي چند جلدي تا کتابهاي تکجلدي اميدوارم کرد. از دورههاي «تفسير نمونه» آيتالله مکارم شيرازي، «تفسير نهجالبلاغه» علامه جعفري، «تفسير الميزان» علامه طباطبايي و «تفسير نور» حجتالاسلام قرائتي تا «چهارده معصوم» حسين عمادزاده در اينجا ديده ميشد.
مردي مشغول جابهجايي و چيدن کتابها در قفسهها بود. نفسزنان خود را حسن غيبي؛ مدير کتابفروشي هنرمند معرفي کرد که 42 است در کار کتاب فعاليت ميکند.
وقتي از او درباره وضعيت قفسه و ويترين کتابهاي ديني و مذهبي سوال کردم، گفت: بيشتر کتابهاي ما قديمي يا دستدوم هستند. امروزه بسياري از مردم توان خريد کتابهاي نو را ندارند و لذا سراغ کتابهاي دست دوم ميآيند. کتابها هم مخاطب شخصي دارد و هم از کتابخانهها و موسسات و مراکز پژوهشي براي خريد به سراغ آنها ميآيند. وضعيت کتابهاي دين هم به تبع وضعيت بازار نشر، نسبت به سالهاي پيش و بهويژه دهههاي پيش رکود داشته، ولي باز هم ناشکر نيستيم و فروش نسبتا خوبي داريم. يک کتابفروشي هم در طبقه پايين داريم که به نوعي انبارمان هم محسوب ميشود و تقريبا تمامي کتابهاي آنجا مذهبي است.
سري به زيرزمين زديم؛ فضايي چند برابر کتابفروشي قبلي پر از کتابهاي مذهي قديمي و دستدوم. با نگاهي به اطراف، نامهاي آشنايي همچون مجموعه «نسيم حيات» تفسير قرآن کريم اثر استاد ابوالفضل بهرامپور و «تفسير صافي» به چشم ميخورد. صابر افخمي، جواني است که مسئوليت اينجا را برعهده دارد. به گفته او در ميان کتابهاي اين مغازه، کتابهايي مربوط به دو يا سه دهه قبل هم وجود دارد که هنوز هم مشتريان خود را دارند.
به بيان جوانِ فروشنده، دانشجويان و پژوهشگران و حوزويان بيشترين مشتريان اين کتابها هستند و عدهاي نيز به دليل علايق شخصي به خريد اين کتابها و بهويژه دورههاي چند جلدي اقدام ميکنند.
بازارچه کتاب و دو ويترين کتابهاي ديني
اندکي جلوتر از خيابان 12 فروردين، بازارچه قديمي کتاب قرار دارد با چندين کتابفروشي که بيشترشان چندين سال است در اينجا به فعاليت مشغولند. همچون «دارالکتب الاسلاميه» و «فارابي» که محور کار هر دو، بيشتر کتابهاي مذهبي و ديني است. فروشنده جوان کتابفروشي بزرگ فارابي، حال و حوصله گفتوگو يا حتي پاسخگويي به چند سوال مختصر را هم نداشت و لذا با نگاهي گذرا به بالا و پايين کتابفروشي از آن خارج شدم، ولي همين لحظات کوتاه نشان از غني بودن ويترينها از کتابهايي با موضوعات متنوع ديني در اين فروشگاه کتاب داشت.
چند متر آنطرفتر، کتابفروشي نامآشناي دارالکتبالاسلاميه ديده ميشود که با مديريت مدير کهنهکارش سيد مرتضي آخوندي، هنوز پس از ساليان سال پابرجاست و به عرضه کتابهاي ديني و مذهبي مشغول است.
شايد بتوان گفت در ميان کتابفروشان راسته خيابان انقلاب، اين دو کتابفروشي، تنها کتابفروشيهاي تخصصي حوزه دين هستند که بخش عمده قفسههايشان پر از کتابهايي با موضوعات و شاخههاي مختلف ديني است.
روشهاي عرضه کتاب عوض شده است
دوباره به پيادهروهاي شلوغ برگشتم و در پي يافتن کتابهاي ديني و مذهبي در ويترين کتابفروشيهاي چشم گرداندم. يک کتابفروشي قديمي و نامآشنا، محل توقف بعدي بود؛ انتشارات و کتابفروشي «طهوري». کتابفروشياي که در سال 1343 توسط مرحوم سيد عبدالغفار طهوري بنيان نهاده شد و از سال 1375 و پس از درگذشت وي، پسرش احمد طهوري مسئوليت اداره آن را عهدهدار است.
نگاهي به دوروبر کتابفروشي انداختم. تنوع موضوعي کتابها زياد بود. در نزديکي ويترين، چندين قفسه به کتابهاي ديني و مذهبي اختصاص پيدا کرده بود. احمد طهوري، از پشت پيشخوان با لبخند و نگاهي صبورانه، نظارهگر ما بود. وقتي از او درباره وضعيت فروش و ويترين کتابهاي ديني پرسيدم، پاسخ داد: تا پنج سال پيش در ماه رمضان روزي پنج جلد مفاتيح بهعلاوه تعدادي کتابهاي ديگر ميفروختيم، ولي امروزه حتي گاهي در ماه يک کتاب جلد هم نميفروشيم! در چند ساله اخير بيشتر براي روز معلم قرآن و مفاتيح و نهجالبلاغه از ما خريداري ميشد که گاهي هم چند روز بعد همان معلمان مراجعه ميکردند که همان کتابها را به ما بفروشند! مثلا ميگفتند از اين کتاب يک يا دو جلد ديگر هم داريم و به کارمان نميآيد.
اين کتابفروش و ناشر کهنهکار معتقد است که امروز روشهاي عرضه عوض شده است. پيشرفتهاي رسانه و تکنولوژيهاي جديد و فضاي مجازي هم بر بازار کتاب تاثير گذاشته است. وقتي به وفور سيديهاي قرآن و نهجالبلاغه و ديگر کتابهاي مذهبي با قيمت ارزانتر يافت ميشود و يا به راحتي ميتوان از اينترنت آنها را دانلود کرد، ديگر کمتر کسي براي خريد کتاب 50 يا 70 هزار تومان پول ميدهد.
امروز فقط همين چند قفسه کتابهاي مذهبي در کتابفروشي ما باقي مانده و براي سرپا ماندن ناچار به عرضه کتابهايي هستيم که ذائقه جامعه امروز به سمت آنها متمايل است که بخش زيادي از اين کتابها نيز آثار ترجمه شده نويسندگان خارجي است که در بازار کشور بسيار رونق دارند و به چاپهاي متعدد هم رسيدهاند. وضعيت اقتصادي، فضاي مجازي و اينترنت، نبود قوانين مدون براي جلوگيري و برخورد با دانلود و تکثير غيرقانوني کتاب، ازجمله مشکلاتي است که امروز بازار کتاب را دچار رکود کرده و کتابهاي ديني و مذهبي هم تابع اين شرايط هستند.
با روند موجود در سالهاي آينده، نسلهاي بعدي به بريدن درختان براي تهيه کاغذ و توليد کتاب به ما ايراد خواهند گرفت و کتابهاي کاغذي کمکم به موزهها ميروند.
احمد طهوري در پايان با لبخندي گفت: امروز اگر پدرم زنده بود و ميديد ما چه کتابهايي را ميفروشيم، دارم ميزد! ايشان در انتخاب کتاب، بسيار وسواس و حساسيت داشت و معتقد بود که اگر کتاب اشتباه به مردم بدهيم، روح آنها را مسموم ميکنيم!
کتابهاي ارزشمندي که در کنج قفسهها آرميدهاند
کتابفروشي انتشارات موسسه اطلاعات، يکي ديگر از فروشگاههايي بود که چندين قفسه کتابهاي مذهبي و ديني داشت و بخشي از ويترين خود را نيز به کتابهايي در اين زمينه اختصاص داده بود. غياث مشهدي، مسئول کتابفروشي در حين چيدمان قفسهها، به اين نکته اشاره کرد که به تبع بازار نشر، فروش کتابهاي ديني هم چندان خوب نيست، مگر اينکه بهعنوان منبع يا کتاب درسي رشتههايي مثل اديان، معارف، الهيات و علوم قرآني مورد استفاده قرار گيرند.
در همين چند قفسه کتابهاي ارزشمندي همچون «گستره اخلاق در زندگي انسان»، «اوج عروج انسان»، «اسرار سقيفه» و «صد کلمه مولا علي (ع)» از استاد محمدجواد حجتي کرماني، «مقتل سيدالشهداء» از آيتالله محمدهادي يوسفي غروي و «برترين هدف در برترين نهاد» از سيد محمدمهدي جعفري به چشم ميخورد که هريک در زمينههاي مختلف علوم قرآن و معارف اسلامي سرآمد بوده و هستند، ولي افسوس که در کُنج قفسهها، در سکوت آرميدهاند.
استقبال از کتابهاي الهيات و اديان ديگر
کتابفروشيِ بزرگ انتشارات خوارزمي نيز در لابهلاي قفسههاي متعدد و مختلف کتاب، چندين قفسه را به کتابهايي در زمينه علوم قرآني، الهيات، تاريخ اسلام و اديان اختصاص داده و در قفسهاي مجزا نزديک به ويترين نيز در بخش کُتب نفيس، قرآن و ادعيه با چاپ و جلدهاي نفيس چيده شده است. به گفته اکبر فرزانه؛ مسئول فروشگاه، وضعيت فروش کتابهاي علوم قرآني تعريف چنداني ندارد، اما کتابهاي الهيات و بهويژه اديان ديگر مخاطبان بيشتري دارند که بيشتر آنها نيز دانشجويان هستند.
رونق بازار کتابهاي مذهبي در انتشارات آستان قدس
بزرگترين کتابفروشي خيابان انقلاب، متعلق به بهنشر (انتشارات آستان قدس رضوي) است که البته در کنار کتابهايي با موضوعات مذهبي و ديني، انديشه، دفاع مقدس و انقلاب اسلامي و ديگر موضوعات، محصولات فرهنگي و تزئيني نيز به فروش ميرسد. در يک نگاه کلي ميتوان تخمين زد که بيش از نيمي از کتابهاي موجود در اين فروشگاه، کتابهاي حوزه دين است که محمدعلي آذرتاش؛ فروشنده بهنشر نيز آنرا تاييد کرد. در اين قفسهها از کتاب «حماسه حسيني» اثر ماندگار شهيد مطهري، «پنجرههاي تشنه»، «اسرار فدک»، «شهيدان جاويد»، «آيين بندگي در کلام علوي» تا «دنيا و آخرت» اثر محمد ريشهري ديده ميشود.
او با اعلام رضايت از فروش کتابهاي ديني در اين مجموعه، استقبال مردم را از کتابهاي عمومي و استقبال دانشجويان و پژوهشگران از کتابهاي تخصصي را خوب توصيف کرد.
ويترين قرآني کتابفروشي «مولي»
کتابفروشي «مولي»، آخرين فروشگاه کتابي که در اين نيمروز بهاري دقايقي را در آن سپري کردم. در ويترين کتابفروشي، قرآني با جلد نفيس چوبي چشمنوازي ميکند و در ضلع کناري ويترين نيز تعدادي کتابهاي مذهبي شامل «ترجمه روشنگر قرآن»، «تفسير آيه نور»، «تفسير سوره واقعه» و «دانشنامه معاصر قرآن کريم» چيده شده است.
داخل کتابفروشي تقريبا بخش قابلتوجهي از ضلع غربي، به کتابهاي مذهبي و حوزههاي دين، انديشه و کلام اختصاص دارد؛ از «مفاتيح الغيب» و «اسرار الآيات» ملاصدرا با ترجمه محمد خواجوي تا «شرح فصوص الحکم» و «شواهد الربوبيه» و «عرفاي شيعه».
چند کلمه ...
حالِ کتاب زياد خوب نيست و به تَبَع آن، قفسههاي کتابهاي ديني و مذهبي نيز روزبهروز کوچکتر شده و رد پاي اين کتابها در بازار نشر، کمرنگتر ميشود. ريههاي کتاب براي احيا، نياز به اکسيژن و هواي تازه دارد.
بازار