عباس کیارستمی در عرصه‌ی ادبیات و ادبیات در کتاب‌های کیارستمی

مجله ديجي کالا/ عباس کيارستمي يکي از تأثيرگذارترين فيلم‌سازان معاصر است که مفهوم سادگي در آثارش، شهرتي جهاني دارد. کيارستمي متولد ۱۳۱۹ در تهران، کارگردان، تهيه‌کننده، فيلم‌نامه‌نويس، تدوينگر، گرافيست، عکاس، همچنين نويسنده و نقاش ايراني بود.
سادگي، سبک مستندگونه، بهره‌گيري از فضاهاي بکر و ناشناخته، پرداختن به طبيعت و اجزاي منحصربه‌فرد آن و توجه به بيان شاعرانه، نه تنها از ويژگي‌هاي فيلم‌هاي کيارستمي بلکه وجه تمايز آثار عکاسي و نقاشي او هم بوده است. کيارستمي نگاه و زاويه‌ي ديد متفاوت خود به فيلم‌سازي را اين‌گونه تعريف کرده است: «هر يک از تماشاگران بايد با فيلم از راه افکار، ايده‌ها، ترس‌ها، عشق‌ها و اميال خود ارتباط برقرار کند. فيلمي که چنين آزادي‌هايي را به تماشاگرانش نمي‌دهد، فيلمي که در دوازده لغت مي‌توان آن را تعريف کرد، فيلمي نيست که بخواهم ببينم يا بسازم.»
اولين تجربه‌ي هنري عباس کيارستمي، نقاشي بود. وقتي که در مدرسه با آيدين آغداشلو هم‌درس شد و اين هنر را تا پايان دوره‌ي نوجواني ادامه داد و سرانجام در دانشکده‌ي هنرهاي زيباي دانشگاه تهران پذيرفته شد.

کيارستمي از سال ۱۳۴۰ به‌عنوان نقاش تبليغاتي به کار طراحي جلد کتاب، پوستر و آگهي‌هاي بازرگاني پرداخت. طراحي پوستر و ساخت تيتراژ فيلم‌هاي «قيصر» و «رضا موتوري» ساخته‌ي مسعود کيميايي، بخشي از آثار گرافيکي او بود. مدتي بعد به دعوت فيروز شيروانلو، که مسؤوليت امور سينمايي کانون پرورش فکري کودکان و نوجوانان را بر عهده داشت، به کانون رفت و در سال ۱۳۴۹ فيلم کوتاه «نان و کوچه» را ساخت و با ساخت فيلم «مسافر» در سال ۱۳۵۳ مطرح شد. عباس کيارستمي از پر افتخارترين هنرمندان ايراني ا‌ست که چندين بار نامزد جايزه‌ي نخل طلاي جشنواره‌ي فيلم کن شد و در آخر با فيلم «طعم گيلاس» در سال ۱۳۷۶ اين جايزه را از آن خود کرد.
بيش از ۴۰ فيلم سينمايي، فيلم کوتاه و مستند از کيارستمي به يادگار مانده است. او در دوره‌ي پاياني کارش به فيلم‌سازي بيرون از ايران پرداخت که حاصلش فيلم‌هايي مانند «کپي برابر اصل» و «مثل يک عاشق» بود.

عده‌اي سينماي کيارستمي را برگرفته از شعر و ادبيات مي‌دانند و معتقدند که علاقه‌ي شديد او به ادبيات، در فيلم‌ها و نگاه متفاوت کيارستمي به پديده‌هاي روزمره مشخص است. جهان متفاوت کيارستمي تنها از راه پرداختن به سينماي او شناخته نمي‌شود، بلکه شناخت عکاسي و شعر خيال انگيزش هم براي درک تمام ابعاد کاري او ضروري است. از اين رو در ادامه به معرفي کتاب‌هايي خواهيم پرداخت که به قلم و نگاه اين کارگردان بزرگ بين‌المللي نوشته شده است.

۱.باد و برگ

---

بازار

---

اين کتاب که توسط نشر «نظر» به چاپ رسيده است، مجموعه‌اي از هايکوها يا شعرهاي کوتاه عباس کيارستمي‌ست. هايکو قالب شعر کهن ژاپن است و معمولا با نقاشي‌هايي همراه هستند که طبيعت از اجزاي اصلي آن به حساب مي‌آيد.
خواندن اين هايکوها از زبان کسي که عاشقانه به طبيعت عشق مي‌ورزد و در همه حال در جست‌وجوي حقيقتي پنهان در ميان عناصر زنده‌ي آن پرسه مي زد، قطعا دل انگيز خواهد بود.
روايت‌هاي تصويري و ذهن خلاق کيارستمي در بعد سينمايي‌اش را مي‌توان در اين هايکوهاي شاعرانه با اين تصويرسازي‌هاي قوي دنبال کرد.

۲. گرگي در کمين

کتاب «گرگي در کمين» نام مجموعه‌اي ديگر از اشعار کارگردان بين‌المللي، عباس کيارستمي است. اشعار اين کتاب که معمولا حکايت از زندگي دارند، توسط انتشارات «خانه ادبيات فرانکفورت» با عنوان «قدم زدن با باد» هم‌زمان با برگزاري نمايشگاه کتاب فرانکفورت در سال ۲۰۰۴ ميلادي منتشر شده است. با خواندن اين کتاب تصاوير واضح و ساده‌اي در ذهن خواننده نقش مي‌بندد که خود گوياي ذهن روايتگر نويسنده است.
حتي اگر کيارستمي فيلم‌ساز يا عکاس نبود، شعرهايش همچنان از ما دعوت مي‌کردند که ميان عکاسي و تصاوير ذهني  شعري تمايز قائل شويم. در واقع جهان‌بيني عباس کيارستمي در فيلم‌هايش را مي‌توان در بين اين شعرهاي کوتاه هم پيدا کرد.
اين کتاب به دو زبان و با همکاري کريم امامي و مايکل بي‌يرد به فارسي و انگليسي ترجمه شده است.

۳. حافظ به روايت کيارستمي

با خواندن عنوان کتاب، شايد فکر کنيد که با يک بازخواني جديد از ديوان حافظ روبه‌رو هستيد. اما اين کتاب که توسط انتشارات «فرزان روز» در سال ۸۵ براي اولين بار به چاپ رسيده است، با متمايز کردن بعضي از مصرع‌هاي شعر حافظ، تلاش کرده تا خواندن اشعار حافظ را براي خواننده آسان‌تر کند.
اين کتاب با موضوع‌بندي ديوان حافظ در ۱۸ فصل، به جمع‌آوري اشعار مربوط به هر موضوع پرداخته است. هر فصل با عنواني برگرفته از اشعار حافظ آغاز مي‌شود و تنها با نوشتن مطلعي از يک غرل، و نه تمام آن، ادامه پيدا مي‌کند. انتخاب مصرع‌ها در اين کتاب به قدري حساب شده و متفاوت از هم هستند که شما را براي خواندن تمام غزل مشتاق خواهد کرد.
بهاءالدين خرمشاهي حافظ پژوه سرشناس در مقدمه‌ي کتاب خطاب به کيارستمي مي‌نويسد:
حسن کار شما اين است که به قيمت برجسته‌سازي ابيات کمتر مشهور، کمتر از اشعار خيلي معروف و ضرب‌المثل شده حافظ استفاده کرده‌ايد، حاصل کار شما يک تنوع هنري مهم در کار و بار شعر و حافظ پژوهي است.

۴. سعدي از دست خويشتن فرياد

در شعر فارسي، اشعاري وجود دارد که شاعر تنها در يک بيت، منظور خود را به به روشني بيان مي‌کند. شاعر پرآوازه‌ي ايراني، سعدي، به داشتن چنين تک‌بيت‌ها و حتي تک مصراع‌هايي معروف است که به خودي خود کامل هستند و معني يا مفهوم آن‌ها وابسته با ابيات قبل يا بعد از آن‌ها نيست.
کيارستمي در اين کتاب که توسط انتشارات «نيلوفر» به چاپ رسيده است، به گردآوري اين ابيات پرداخته و مجموعه‌اي زيبا و متفاوت از شعر سعدي را پيش‌روي علاقه‌مندان به اين شاعر بزرگ قرار داده است.
او در اين کتاب خود، به همان سبک کتاب «حافظ به روايت کيارستمي» گلچيني از غزليات سعدي را ارائه داده ‌است. همان‌طور که خود درباره‌ي اين کتاب مي‌گويد: «انتخاب من از آثار سعدي و حافظ بر اين اساس بود که مصرع‌هاي ابياتي را که سرشار از مفهوم باشند و با بيت يا مصرع قبل و بعد هم ارتباط معنايي نداشته باشند پيدا کرده و به صورت مقطع بنويسم تا کمي از با آهنگ ادا کردن آن هم کاسته شود.»
کيارستمي نام اين کتاب را از اين بيت سعدي انتخاب کرده است: «همه از دست غير ناله کنند، سعدي از دست خويشتن فرياد»

۵. آتش؛ جزئي از کليات شمس

اين کتاب که نگارش آن ۷ سال طول کشيده، توسط انتشارات نظر در دو جلد به چاپ رسيده است. مي‌توان گفت که اين کتاب هم مانند دو کتاب قبلي، تنها گزيده و منتخب ديوان شمس تبريزي به انتخاب عباس کيارستمي است.
اشعار در اين کتاب طوري کنار هم چيده شده‌اند که براي خواننده معلوم نمي‌شود قسمتي از شعر حذف شده است. در واقع حساسيت در انتخاب اشعار اين کتاب هم، باعث درک راحت‌تر مفهوم و خوانش آسان ديوان شمس شده است.

۶. آب

علاقه‌ي کيارستمي به شعر فارسي را مي‌توان در آثار به جاي مانده از او ديد. کتاب «آب» گزيده‌ي اشعار نيما يوشيج به انتخاب عباس کيارستمي است که براي اولين بار در سال ۱۳۹۰ توسط نشر نظر به چاپ رسيده است.

۷. داد از غم تنهايي

اين کتاب هم گزيده‌ي ابيات، بندها و مصرع‌هايي با موضوع تنهايي‌ است که کيارستمي آن‌ها را از ميان اشعار شاعران کهن و معاصر جمع‌آوري کرده است.
عنوان اين کتاب برگرفته از غزل حافظ است که با مطلع «اي پادشه خوبان، داد از غم تنهايي» آغاز مي‌شود. کيارستمي گردآوري اين مجموعه را در سال ۱۳۹۲ به پايان رساند اما از آنجايي که منتظر نوشتن مقدمه‌اي از طرف يکي از شاعران معاصر براي آن بود، اجل مهلتش نداد و کار چاپ کتاب هم عقب افتاد. سرانجام در سال ۹۸ و به همت نشر نظر اين مجموعه به چاپ رسيد.

۸. مرگ و ديگر هيچ

مجموعه‌اي از يادداشت‌هاي عباس کيارستمي در سال ۱۳۷۶ که به موضوع زندگي و مرگ پرداخته است. اين کتاب توسط فرزند کيارستمي، بهمن کيارستمي جمع‌آوري شده است و هم‌زمان با دوراني‌ست که کيارستمي درگير بحران ميان‌سالي بوده است. در صفحه‌اي از اين دست‌نوشته‌ها مي‌خوانيم: «مي‌خواهم با مرگ خودم بميرم، نه با مرگ پزشکي…»

۹. شب عاشقان بي‌دل

از آخرين کتاب‌هاي کيارستمي، مي‌توان دو جلد «شب عاشقان بي‌دل» و «شب ندارد سر خواب» را نام برد که توسط نشر نظر در سال ۹۴ به چاپ رسيده‌اند. هر دوي اين کتاب‌ها گزيده‌ي اشعاري درباره‌ي شب، از ميان اشعار شاعران کلاسيک و شاعران معاصر است.

کيارستمي ماجراي پشت اين کتاب‌ها را اين‌گونه تعريف کرده است: «اوايل انقلاب بود. فکر مي‌کنم که شبي راديو باز بود و آقايي در راديو در حال سخنراني بود درباره‌ي شب. لحن گوينده لحني کاملا نزديک به وعظ اما حرف‌ها بسيار شاعرانه بود و من کنجکاو شدم که تا آخر گوش بدهم و ببينم او کيست که اين صحبت‌ها را مي‌کند و اين حرف‌هاي جذاب شاعرانه را درباره‌ي شب مي‌زند. در واقع، درباره‌ي شکوه شب حرف مي‌زد، درباره‌ي عظمت و جادوي شب. به قدري شاعرانه بود که هنوز بعد از سي و چند سال در ذهن من حک شده است.
در انتهاي برنامه، گوينده‌ي راديو اعلام کرد آنچه شنيديد سخنراني آيت‌الله موسوي اردبيلي بود درباره‌ي شب. براي من حيرت‌انگيز بود.
ما از روز به شب مي‌رويم و از شب به روز ولي اصلا تعمق و تأملي درباره‌ي شب نداريم. اما آن سخنراني آدم را به اين فکر برمي‌گرداند که شب چگونه چيزي است. اين سال‌ها در ذهن من مانده بود. فکر کردم بايد به اين دغدغه جواب بدهم و کاري بکنم.»

۱۰. من خانه‌م

اين کتاب که با همکاري بهمن کيارستمي و نشر نظر به چاپ رسيده است، شامل پاره‌نامه‌هاي عباس کيارستمي به همسر سابق خود پروين اميرقلي است. چاپ اين کتاب در فاصله‌ي بين سالروز تولد کيارستمي در يکم تيرماه و تاريخ درگذشت او در ۱۴ تيرماه ۹۹ صورت گرفته است.
«من خانه‌م» که از لحاظ موضوع در بخش زندگي‌نامه و خاطرات قرار دارد، شامل نامه‌هايي عاشقانه، نامه‌هايي به مشاور خانوادگي کيارستمي و يک سري يادداشت‌هاي کوتاه است که در دهه‌ي ۶۰ نوشته شده‌اند.

۱۱. من سفرم

جلد دوم از مجموعه نامه‌هاي کيارستمي با عنوان «من سفرم»، شامل پاره‌نامه‌هايي‌ست که کيارستمي در طول سفرهاي خود نوشته است و به همت بهمن کيارستمي و نشر نظر جمع آوري و منتشر شده است.
بهمن کيارستمي در بخشي از اين کتاب ۸۴ صفحه‌اي نوشته است:
قديمي‌ترين نامه‌اي که پيدا کردم نهم دي ۱۳۴۹ از پراگ به مادرش نوشته و بي‌آنکه بگويد پيش از تولد پسرش در آن شهر يخ زده چه مي‌کند، از شگفتي‌هاي خيالي شهري مي‌گويد که ساعتي چنان عظيم دارد که صداي زنگش تا مراکش مي‌رود و صبح‌ها ويلهلم اول، پادشاه مغرب، با صداي آن از خواب بيدار مي‌شود. اما نامه‌هايي که از مسکو و پراگ و پاريس و کن براي پروين نوشته سفرنامه‌هايي از سرزمين‌هاي خيالي نيستند؛ يا رنج نامه‌اند يا خبرنامه. در آن‌هايي که فرستاده از خودش خبر داده و در نامه‌هايي که پيش خودش نگه داشته از غم فراق نوشته و احوالش را شرح داده است، انگار که براي دو پروين مختلف مي‌نوشته است. به پروين واقعي تاريخ ورود و خروجش را گزارش مي‌داده و به پروين خيالي از هيجان و اضطراب پيش از نمايش فيلمش مي‌نوشته است و برايش خواب‌هايي را که در اتاق هتل‌هاي ارزان مي‌ديده تعريف مي‌کرده است. از سفر که برمي‌گردد پروين خيالي ديگر نيست و پروين واقعي نشسته روبه‌رويش و دارد برايش جليقه مي‌بافد…

 ۱۲. سفيد برفي

همان‌طور که اشاره کرديم، فعاليت‌هاي هنري کيارستمي تنها به کارگرداني و نويسندگي محدود نشده است. کيارستمي که بارها از علاقه‌ي خود به عکاسي صحبت کرده، عکس‌هاي خود را با موضوعات مختلف در قالب چند کتاب و با همکاري نشر نظر منتشر کرده است.
«سفيد برفي» مجموعه‌اي از عکس‌هاي کيارستمي‌ست که محور اصلي آن برف است. استفاده از عناصر ساده‌اي مثل برف، درخت و جاده در کنار هم باعث شده تا تصويري کلاسيک و در عين حال مفهومي در ديد مخاطب قرار بگيرد.

۱۳. پنجره رو به حيات

اين کتاب که مجموعه‌ي ديگري از عکس‌هاي عباس کيارستمي‌ست، با نگاهي ساده و در عين حال عميق، به ثبت تصاوير زيبايي از قاب پنجره‌ها پرداخته است. فضاهايي که کيارستمي در اين کتاب عکاسي کرده، بيشتر روستاهاي فراموش شده و يا مناطق دورافتاده‌اي هستند که کمتر شاهد حضور آدم‌ها در آن هستيم.

۱۴. ديوار

«ديوار» عنوان ديگري از کتاب‌هاي کيارستمي است که در سال ۱۳۸۹ منتشر شده و قاب اصلي آن ديوارها هستند. ديوارهاي خيلي بلند با آجرهاي کهنه يا پوشيده شده از گچ‌هاي رنگي. شکاف‌هاي روي ديوار، ناودان‌ها، لوله‌هاي زنگ زده، کبوترهاي نشسته روي ديوار، جوانه‌هاي قد کشيده بر بلندي ديوار، همگي جزء عناصر ساده‌اي هستند که کيارستمي به بهترين شکل و تنها با بازي فرم و نور، آن‌ها را شکار کرده است.

 ۱۵. درها و يادها

کتابي که در سرتاسر آن مي‌توان رد درهاي کهنه و فرسوده را پيدا کرد، مجموعه‌ي ديگري از عکس‌هاي کيارستمي با عنوان «درها و يادها»ست. درها موضوع اصلي عکس‌هاي اين کتاب هستند. درهايي قديمي، خراب، رنگ باخته که شايد از نظر ديگران ارزش ثبت شدن نداشته‌اند، اما شکار خوبي براي دوربين عکاسي کيارستمي بوده‌اند.

۱۶. درخت‌ها و کلاغ‌ها

عباس کيارستمي بارها از عشق بي‌نهايت خود به طبيعت سخن گفته و سپري کردن زمانش در طبيعت بکر را دليل آرامش خود دانسته است. اين کتاب که شامل مجموعه عکس‌هايي با موضوع درخت و کلاغ است، خود گواه اين علاقه‌ي وافر به طبيعت و اجزاي ساده‌ي آن است.
اين مجموعه در کاخ سعدآباد عکاسي شده و کلاغ‌ها در سراسر عکس‌هاي اين کتاب از جايگاه ثابتي برخوردار هستند. کلاغ‌ها نه روي سيم‌هاي برق و نه در حال پرواز که فقط به‌عنوان يک عنصر ثابت و ساکن در تصوير حضور دارند.

 ۱۷. داستان زندگي پرثمر و با افتخار مداد عباس

آقاي کارگردان تنها به ساخت فيلم و نوشتن کتاب و ثبت عکس‌هاي پر رمز و راز خود اکتفا نکرده است و نقاشي‌هاي شاد و کودکانه‌ي خود را هم به چاپ رسانده است. در واقع اين کتاب، يک کتاب تصويري است و داستان زندگي يک مداد قرمز را روايت مي‌کند که براي انجام دادن کاري که براي آن ساخته شده، مدام در حال نقاشي کشيدن است. در انتها ما يک مداد قرمز بسيار کوچک داريم با کتابي پر از تصاوير که ثمره‌ي زندگي اوست.
اين کتاب با هدف پرورش فکر کودک تهيه شده است. کودکان مي‌توانند با رنگ‌آميزي اين کتاب، در حاليکه مهارت‌هاي حرکتي خود را تقويت مي‌کنند با اسم و شکل اشيا، گياهان و جانوران موجود در اين کتاب هم آشنا شوند.

به پيج اينستاگرامي «آخرين خبر» بپيونديد
instagram.com/akharinkhabar